योनीची माहिती सांगा | शहामृगाची माहिती | दुकानदाराची मुलाखत | फाटक्या पुस्तकाचे मनोगत मराठी निबंध

योनीची माहिती सांगा

महिलांनी स्वत:च्या लैंगिक भावनेकडे सकारात्मकतेनं पाहावं!

महिलांच्या लैंगिकतेची थेट गंभीर कथा, खेळकरपणे सांगणारं नाटक म्हणजे 'योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी.' योनी म्हणजे स्त्रीत्वाचं प्रतीक. या नाटकातील स्त्रिया आपल्या योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टी सांगतात. त्यांच्या या गुजगोष्टी ऐकता ऐकता योनीची ही गोष्ट वैश्विक असल्याचं लक्षात येतं. महिलांनी स्वत:च्या लैंगिकतेला, स्वत:च्या लैंगिक भावनेला स्वीकारून त्याकडे सकारात्मक पद्धतीनं पाहायला हवं आणि त्याबरोबर इतरांनीही स्त्रीकडे माणूस म्हणून पाहावं, हा या नाटकाचा गाभा आहे. आजवर जी योनीची माहिती व्यक्त करायला संकोच वाटायचा ती थेट व स्पष्टपणे प्रेक्षकांसमोर मांडणा-या या नाटकाला सर्व वयोगटांतील महिला आणि पुरुषांचा प्रतिसाद मिळतोय. सांगा  गेल्या चारेक वर्षात मराठीत या नाटकाचे शंभरहून अधिक प्रयोग झाले आहेत. या निमित्ताने या नाटकाने समाजात स्त्रीविषयक जाणिवांमध्ये खरंच काही बदल घडवला का, यावर बोलताहेत नाटकाच्या अनुवादक, दिग्दर्शिका वंदना खरे

 योनिबद्दल माहित 

आतापर्यंत महिलांच्या समस्यांबद्दल,योनिबद्दल माहित प्रश्नांवरची अनेक नाटकं मराठीत आली आहेत, पण थेट महिलांच्या लैंगिकतेबाबत महिलांचंच प्रबोधन करणारं नाटक म्हणून तुमच्या नाटकाकडे पाहिलं जात आहे. या नाटकाची जन्मकथा काय आहे?


अमेरिकन लेखिका ईव्ह एन्सलर हिच्या 'व्हजायना मोनोलॉग्ज' या मूळ अमेरिकन नाटकाचा हा मराठी अनुवाद आहे आणि याचं दिग्दर्शनही मी केलं आहे. मी 'नवा माणूस' या सुनील कर्णिक यांच्या दिवाळी अंकासाठी काही लेख लिहिले होते. सुनील कर्णिक म्हणाले म्हणूनच मी २००८मध्ये 'व्हजायना मोनोलॉग्ज'वर लेख लिहिला.

त्यांना तो आवडला. त्यांनी मग या नाटकाचा अनुवाद करायला प्रोत्साहन दिलं. लेख लिहिला होता त्यावेळीच मला हे नाटक आवडलं होतं. त्यामुळे मीसुद्धा मोठय़ा उत्साहानं या नाटकाचा अनुवाद केला. ईव्हनं अमेरिकेतील २००हून जास्त महिलांच्या मुलाखती घेऊन हे नाटक बनवलं होतं.

योनिमार्ग

थोडक्यात या मुलाखतीतील आत्मकथन गुजगोष्टींच्या रूपानं या नाटकात मांडण्यात आलं आहे. १९९६मध्ये हे नाटक अमेरिकेत आलं. तिथेही अमेरिकन प्रेक्षकांनी हे नाटक डोक्यावर घेतलं. योनिमार्ग या नाटकात अमेरिकन संस्कृतीची पाळंमुळं होती. मात्र, कथा योनीची म्हणजे महिलांची होती.

लैंगिक संबंध, नातेसंबंध आणि महिलांविरोधातील हिंसाचार हे या नाटकाचं कूळ आणि मूळ आहे. ते योनीच्या मनीच्या गुजगोष्टीमध्येही तसंच आहे. ईव्हने 'व्ही-डे' ही संस्था उभारून त्याचे प्रयोग केले. समाजाकडून समाजाकडे अशी त्यामागची तिची संकल्पना होती.

अनुवाद केल्यावर हे नाटक सादर कधी करायला सुरुवात केली?

२००९मध्ये या नाटकाचा अनुवाद केला आणि त्याच वर्षी ते मी सादर करायला सुरुवात केली. मात्र, पहिले सहा महिने हे नाटक अभिवाचनाच्या स्वरूपाचं होतं. म्हणजे या नाटकातील अनुभवांचं फक्त अभिवाचन केलं जात असे. त्यानंतर सहा महिन्यांनी नाटकाचे प्रयोग सुरू झाले.

योनिस्रावाच्या

मी सांगत असलेल्या गोष्टी या वयात आलेल्या मुलीपासून वृद्ध महिलेपर्यंतच्या, अगदी सामान्य महिलांच्या गोष्टी आहेत. त्या सामान्य महिलांनीच सादर केल्या तर अधिक चांगल्या दिसतील आणि प्रेक्षकांना भावतीलही. त्यामुळे योनिस्रावाच्या पहिले सहा महिने अभिवाचन आणि त्यानंतर सहा महिन्यांनी सर्वसामान्य मध्यमवर्गीय कुटुंबातील महिलांना घेऊन आम्ही नाटकाचे प्रयोग सुरू केले.


हे नाटक चेहरा नसलेल्या महिलांचं म्हणजे सर्वसामान्य महिलांचं आहे आणि म्हणून मी त्यात ग्लॅमरस न दिसणा-या, अगदी सर्वसामान्य महिला घेतल्या. दीड तासांच्या नाटकात सलगपणे हा विषय मांडण्यात आला आहे.


नाटकाला सुरुवातीला कसा प्रतिसाद मिळाला?

सुरुवातीला हे नाटक फक्त सामाजिक संस्था आणि संघटनांसाठी करत होते. मुंबईतील आणि राज्यातील विविध संस्था आपल्या कार्यकर्त्यांसाठी, ओळखीच्या लोकांसाठी, निमंत्रकांसाठी या नाटकांचे प्रयोग लावत होते. काही संस्था फक्त महिलांसाठीच प्रयोग आयोजित करत असत. मला हे नाटक फक्त संस्था, संघटनांपुरतंच मर्यादित ठेवायचं नव्हतं. हे नाटक तसं नाहीच.

योनि रोग

म्हणून ते सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठीच तिकीट लावून दाखवायला सुरुवात केली. महिन्यातून दोन ते तीन प्रयोग होत असत. प्रेक्षकांचा सुरुवातीपासूनच याला चांगला प्रतिसाद लाभला. परंतु सुरुवातीला प्रेक्षकांमध्ये महिलांची संख्या खूप कमी असे, पुरुषांचीच संख्या ८० टक्के असे. हळूहळू या नाटकाला महिलांची उपस्थिती वाढू लागली.

हे नाटक पाहिलेल्या प्रेक्षकांनी याची स्वत:च जाहिरात करायला सुरुवात केली आणि नाटकाला चांगला प्रतिसाद मिळू लागला. गेल्या चार वर्षात या नाटकाचे शंभरहून अधिक प्रयोग झाले आहेत. सुरुवातीला विरोध करणारे आणि नाकं मुरडणारे नंतर आपली मुली, आई, पती, मुलगा असे कुटुंबासह नाटक बघायला येऊ लागले.

योनी में दर्द या खुजली

प्रयोग संपल्यावर आजही १५-२० माणसं मला आवर्जून भेटतात. माझं कौतुक करतात. आतापर्यंत कोणीही माझ्या तोंडाला काळं फासलं नाही की, शिव्या घातलेल्या नाहीत, ही जमेचीच बाब म्हणायला हवी. पुरुषांचाही प्रतिसाद आणि अनुभव चांगले होते आणि आहेत. सर्व कुटुंबीयांनी पाहण्यासारखं हे नाटक आहे.

यात विनोद आहे, खेळकरपणा आहे आणि हे एक गंभीर दृष्टिकोन असलेलं नाटकही आहे. मात्र सुरुवातीला काहीतरी चावट पाहायला मिळेल, अशी अपेक्षा घेऊन आलेल्या पुरुषांचा दृष्टिकोन, अपेक्षा बदलतात. आतापर्यंत मी माझ्या पत्नीच्या लैंगिकतेकडे आणि स्वत:च्या लैंगिकतेकडेही गांभीर्यानं पाहिलं नव्हतं, ते या नाटकानं शिकवलं, बोलायचं धैर्य दिलं, असं अनेक पुरुषांनी मान्य केलं आहे आणि हेच नाटकाचं यश आहे.

हे नाटक मराठी प्रेक्षकांसमोर सादर करताना तुमची काय भूमिका होती? लोकांनी हे नाटक का पाहावं, असं तुम्हाला वाटत होतं?

मुळात योनी हे या नाटकातील प्रमुख पात्र आहे. योनीची ही वैश्विक गोष्ट आहे. अजूनही जगभर महिला स्वत:च्या लैंगिकतेकडे सकारात्मक दृष्टीनं पाहत नाहीत. पुरुषांसारख्या लैंगिक जाणिवा महिलांनाही असतात, असा विचार जगभरातील महिला आजही करत नाहीत. नाही तर ईव्हचं हे नाटक जगभर इतकं गाजलं नसतं.

 या नाटकातून महिलांनी स्वत:च्या सगळयाच जाणिवांकडे सकारात्मक पद्धतीनं पाहावं, असं या नाटकातून थेटपणं आणि स्पष्टपणं सांगण्यात येत आहे.

महिलांचा स्वत:च्या लैंगिकतेकडे पाहण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन म्हणजे काय?

सकारात्मक म्हणजे कोणत्या लैंगिक भावना योग्य आहेत किंवा अयोग्य आहेत, हे ठरवण्याचा अधिकार होय. लहानपणापासून मुलांना आपल्या लैंगिक अवयवांना हात लावू नये, असं करू नये, तसं करू नये, त्यानं अमुक-तमुक होईल, अशी भीती दाखवली जाते. हे मुलांच्याच बाबतीत नाही तर मुलींच्याही बाबतीत होतं.

योनी व शिश्न 

मात्र असं का करू नये, हे सांगितलं जातं, पण काय करावं, हे सांगितलं जात नाही. योनी व शिश्न जे आम्ही या नाटकातून सांगितलंय. स्वत:कडे एक माणूस, एक स्त्री म्हणून पाहताना आपल्या लैंगिक भावना, इच्छा-आकांक्षांचं दमन करू नये, असा संदेशच हे नाटक देतं. पुरुषसत्ताक समाजात स्त्रीच्या अवयवांचा वापर आजही शिवी म्हणून केला जातो. शिवी हा एक प्रकारचा शाब्दिक हिंसाचारच आहे.

स्त्रीच्या अवयवांचा उल्लेख शिव्याप्रमाणे केला जाणं, ही बाब अत्यंत लाजीरवाणी बाब आहे. मात्र, या नाटकात स्त्रीनं आपल्या अवयवांकडे पुरुषी मानसिकतेतून पाहू नये, यासाठी पुरुषांनी त्या अवयवाला दिलेल्या शिवीचं स्वरूप बदलावं, असा प्रयोग आम्ही या नाटकात केला. स्त्रीनं स्वत:च स्वत:चा अवयव एक शिवी म्हणून का स्वीकारावा? तो शिवी म्हणून स्वीकारू नये, हे आम्ही महिलांना सांगतो.

योनीची रचना

नाटक सुरू होण्यापूर्वी आम्ही प्रेक्षकांना 'योनी'  हा शब्द जोरात उच्चारायला लावतो, ज्यामुळे त्यांच्यामधील योनीची रचना पडदा दूर व्हावा आणि त्यांना हे नाटक इतर नाटकांप्रमाणे सहजपणे पाहता यावं. थोडक्यात आपल्याच अवयवाकडे आम्ही पुरुषाने लावलेल्या लेबलप्रमाणे का पाहावं?

शिवीची मांडणी, मान्यता काढून घेतली आणि शिवीकडे शिवी म्हणून न पाहता एक चांगला, स्वच्छ शब्द म्हणून पाहिलं पाहिजे. स्वत:च्या लैंगिक अवयवांकडे स्वच्छपणे पाहायला आणि त्याचा अभिमान बाळगायला या नाटकाच्या माध्यमातून आम्ही सांगतो.

योनीचा उपयोग शरीरसुख आणि मुलांना जन्म देणं, हाही आहे, तो महिलांनी मान्य करायला हवा, तसा तो पुरुषांनीही मान्य करावा. जन्म देणं आणि आईपण या दोन वेगळया गोष्टी आहेत. या नाटकाकडे लैंगिक शिक्षण देणारं एक नाटक म्हणूनही पाहता येईल. आजही पती-पत्नी स्वत:च्या लैंगिकतेविषयी एकमेकांशी मनमोकळेपणानं बोलत नाहीत.

योनीत कसे जाते

मग ते त्यांच्या मुलांशी या विषयावर कसं बोलतील. योनीत कसे जाते निश्चितच ते मुलांबरोबर हा विषय बोलायचं टाळतात. त्यामुळे मुलंही या विषयावर पालकांशी बोलायचं टाळतात. या विषयाबाबत शिक्षक, पालक मोकळेपणानं बोलत नाहीत. लैंगिकतेविषयी माहिती देणं हा एक भाग झाला. हे काम अगदी पुस्तकही करू शकतं, पण ते योग्य नव्हे. त्यासाठी त्या माहितीला भावनिक पैलू आणि मूल्यव्यवस्थाही असली पाहिजे.

तुमची आणि तुमच्या नाटकाची भूमिका स्त्रीवादी आहे की मानवतावादी?

नाही. मुळात स्त्रीवाद आणि मानवतावाद या दोन वेगवेगळया गोष्टी नाहीत. 'वुमन राइट, इज ह्युमन राइट' स्त्रीवाद हाच मानवतावाद आहे. नाटकाची भूमिकाही तीच आहे.

नाटकाचा विषय थेट लैंगिक असल्यामुळे याला विरोध झाला का?

मुळात स्वत:ला स्त्रीवादी, निधर्मी, संस्था आणि चळवळीचे उदारमतवादी कार्यकर्ते म्हणवणा-यांनीच या नाटकाला विरोध केला. काही स्त्रीवादी मंडळींनी तर करायचा म्हणून या नाटकाला विरोध केला. काही लोकांनी म्हटलं, देशात लोकांना दोन वेळचं जेवायला मिळत नाही, त्याबाबत तुम्ही काही करत का नाहीत?

या विषयावर का बोलता, असं नाटक का करता? मी त्यांना सांगत असे की, जेवणाइतकाच हा विषयीही खूप महत्त्वाचा आहे. आज परिस्थिती तर खूपच वाईट आहे. स्त्रियांविरोधातील गुन्ह्याची संख्या अनेक पटींनी वाढली आहे. या नाटकानं फक्त महिलाच नाही तर पुरुषांनीही महिलांकडे कशा पद्धतीनं पाहिलं पाहिजे, हेही सांगितलं आहे.

योनीमार्गाची रचना

नागपूरमध्ये तर एका स्त्रीवादी म्हणवणा-या महिलेनं विरोध केला होता. योनीमार्गाची रचना  काय, असं तिचं म्हणणं होतं. मात्र सर्वसामान्य प्रेक्षकांचा अनुभव वेगळा होता. ते जास्त मनमोकळेपणानं हे नाटक पाहायचे, अनुभवायचे आणि मनमोकळेपणे आपल्या प्रतिक्रिया द्यायचे. आजही देतात.

नाटकावरून काही वाद झाला का?

क्वचितच झाला आहे. अलीकडे तर दोन महिन्यांपूर्वी ठाण्यात चार तरुणांच्या टोळक्याने त्रास दिला. मधेच नाटकाचा प्रयोग थांबवला. त्यानंतर इतका वेळ या टोळक्यांचा त्रास सहन करणा-या प्रेक्षकांनीच त्यांना बाहेरचा रस्ता दाखवला. प्रेक्षकांना माझ्या नाटकातील खरेपणा कळला.

योनीमार्गात

त्यामुळे मला त्यांनी योनीमार्गात पाठिंबा देत नाटक चालू ठेवलं. बोरिवलीच्या प्रबोधनकार ठाकरे नाटयगृहानेही एकदा नाटक सादर करायला परवानगी नाकारली. खरं तर तिथे या नाटकाचे पाच-सहा प्रयोग आधीच झाले होते. तरीही नाटकाचा बोर्ड लागला असताना ऐन वेळी तिकीटविक्री होऊ दिली नाही. मी त्यावेळी मुंबईबाहेर होते.

अशी अश्लील नाटकं इथं होऊ दिली जाणार नाही, नाटयगृहात अनेक चांगले उपक्रम चालतात. विद्यार्थी आणि पालकांनी या नाटकाला आक्षेप घेतला आहे. त्यामुळे या नाटकाला परवानगी नाकारण्यात आली आहे, असं नाटयगृहाच्या प्रशासनाने कळवलं. मुंबईला आल्यावर मी नाटयगृहाच्या कार्यवाहना भेटले.

योनीमार्गात खाज

सेन्सॉर बोर्डानं आम्हाला हे नाटक करण्यासाठी कायमस्वरूपी परवानगी दिल्याचं प्रमाणपत्र दाखवलं. योनीमार्गात काही खाज  आक्षेपार्ह असल्यास तुम्ही आमच्या निदर्शनाला आणून द्या, असं सांगितलं. मात्र, नाटकाच्या प्रयोगाला परवानगी नाकारण्यात आली. या विरोधात मी फेसबुकवर लोकांना आवाहन केलं.

या नाटकाचे प्रयोग या नाटय़गृहात झाले असताना आता या नाटकाला परवानगी का नाकारली जातेय, असा प्रश्न उपस्थित केला. पहिल्याच दिवशी मला १०० एक जणांनी आपली मतं कळवली. दिवसेंदिवस प्रतिक्रियांची संख्या वाढली. याची बातमी पहिल्यांदा 'सकाळ' आणि नंतर 'महाराष्ट्र टाइम्स' आणि 'हिंदुस्थान टाइम्स'ने बातमी प्रसिद्ध केली.

योनीमार्गात खाज उपाय

प्रसारमाध्यमांनी मला पाठिंबा दिला आणि शेवटी नाटयगृहाला आपली भूमिका बदलावी लागली आणि नाटकाचा
प्रयोग त्याच नाटयगृहात झाला. योनीमार्गात खाज उपाय इंग्रजीत या नाटकाचे प्रयोग आधीच सुरू झाले होते. या नाटकाला मराठीत सेन्सॉर प्रमाणपत्र मिळवताना भारतात इंग्रजीमध्ये प्रयोग सादर करणा-या बाईनं मला चांगलाच त्रास दिला.

भारतात ईव्हनं फक्त मलाच या नाटकाचे प्रयोग सादर करण्याची परवानगी दिली आहे, अशी बतावणी करत त्या बाईनं माझ्या नाटकाला आक्षेप घेतला. तशी तक्रार सेन्सॉर बोर्डाकडे केली. मात्र, या सेन्सॉर बोर्डाच्या सदस्यांना माझी बाजू पटवून दिली. ईव्हच्या मान्यतेचं पत्र दाखवलं आणि शेवटी मला प्रयोगाची परवानगी मिळाली.

मघाशी तुम्ही म्हणालात की, महिलांविरोधातील गुन्ह्यांची संख्या वाढली आहे. त्या पार्श्वभूमीवर तुमच्या नाटकानं काही प्रमाणात समाजाची मानसिकता बदलायला मदत होईल, कायद्यात बदल करणं, कायदा अधिक कठोर करणं, आवश्यक आहे का, याला प्रसारमाध्यमं जबाबदार आहेत का? असं तुम्हालावाटतं का?
आज ९५ टक्के महिलांना घराबाहेर असुरक्षित वाटतं, ही बाबच एका सुसंस्कृत समाजासाठी लाजिरवाणी आहे. कायद्यात बदल हवेत. कायदा अधिक कठोर व्हायला हवा. मात्र त्याचबरोबर समाजाची मानसिकताही बदलायला हवी. त्यासाठी समाजाचा पाया असलेल्या स्त्री आणि पुरुषांची मानसिकता बदलण्यासाठी प्रयत्न व्हायला हवेत.

पुरुषांनी स्त्रियांबाबत आदर, प्रेम बाळगायला हवा तसा तो स्त्रियांनी पुरुषांबद्दलही बाळगायला हवा. फक्त कायदे बदलून, कायदे कठोर करून बलात्कार किंवा महिलांविरोधातील गुन्हे संपणार नाहीत. समाजाचं मन बदलायला हवं. तोपर्यंत स्त्री-पुरुषांची समानता प्रत्यक्षात उतरणं, शक्य होणार नाही. राहिला प्रश्न प्रसारमाध्यमांचा.

योनीमार्गातून

योनीमार्गातून, चित्रपटांतून समाजाचंच चित्र उभं केलं जातं. समाजात घडणा-या गोष्टी प्रसारमाध्यमं दाखवतात, पण या गोष्टी समाजातच घडत असतात. माध्यमं ही परग्रहावरून येत नसतात. एखाद्या चित्रपटात बलात्कार दाखवला म्हणून समाजात बलात्कार घडू लागतात, असं होत नाही. 

बलात्कार हा प्रथम समाजात घडतो आणि नंतर माध्यमातून दाखवला जातो. चित्रपटात असंख्य चांगल्याही गोष्टी दाखवल्या जातात, मग त्याचं प्रतिबिंब समाजात उमटतं का? नाही. त्यामुळे प्रसारमाध्यमांना कोणत्याही गोष्टींसाठी १०० टक्के जबाबदार धरता येणार नाही. समाज आणि माध्यमं काही वेगळी नाहीत.

योनीला खाज उपाय 

ती समाजातीलच आहेत. फॅशन, कपडे यांचे काही वरवरचे परिणाम होत असले तरी योनीला खाज समाजातील काही चांगल्या उपाय माध्यमांवर परिणाम होतो. चांगल्या गोष्टीही घडल्या तर माध्यमं ती जरूर दाखवतात.

तुम्ही व्यवसायानं आर्किटेक्ट होता. आता तर तुम्ही अनेक स्वयंसेवा संस्थांचे सल्लागार म्हणून काम करता. तुमच्या वैयक्तिक प्रवासाबाबत थोडं सांगाल?

माझं शिक्षण मुंबईतच झालं. महाविद्यालयीन शिक्षण साठे महाविद्यालयातून झाल्यानंतर मी १९८९मध्ये रहेजामधून आर्किटेक्टचं शिक्षण पूर्ण केलं. त्या आधी १९८६ पासून आम्हा मैत्रिणींचा एक गट होता. आम्ही 'स्त्री उवाच' नावाची प्रकाशन संस्था चालवायचो. त्यात छाया दातार, ऊर्मिला पवार होत्या. यावेळी मी वेगळय़ा पद्धतीनं विचार करायला शिकले. चौफेर वाचन, लेखन, अनुवाद करायला शिकले.

Yonichya Manichya Gujgoshti Full Natak

त्यानंतर 'रहेजा'मधून शिकताना आम्हाला शिकवलं गेलं की, वेगळय़ा पद्धतीनं विचार करायला हवा. आपली सर्जनशील बाजू सतत जागृत ठेवली पाहिजे. नवीन प्रकारचे उपाय शोधले पाहिजेत. थोडक्यात, वेगळय़ा प्रकारे विचार करायला शिकवलं तरच सर्जनशील गोष्टी करता येतील. या गोष्टीचा जीवनात खूप फायदा झाला.

या नाटकासाठी मी जो काही अंशी 'पार्टिसिपेटरी थिएटर'चा (प्रेक्षकांच्या सहभागातून नाटक साकार करणं) वापर केला आहे, ज्यात प्रेक्षकांनाही नाटकात सहभागी करून घेतलं गेलं आहे, ते मला हे नाटक वेगळया पद्धतीनं सादर करता येईल का, याचा विचार त्यातून सुचला.

Yoni Translation In Marathi

पण हे नाटक संपूर्ण पार्टिसिपेशन थिएटरसारखं किंवा स्ट्रीट थिएटरसारखं प्रचारकी नाही. गंभीर विषय खेळकरपणे मांडणारं हे नाटक आहे. 'पुकार'आधी एका स्वयंसेवी संस्थेसाठी काम केलं आणि नंतर 'पुकार'मध्ये सात र्वष महिलांविषयक एका प्रकल्पावर काम केलं.

 सध्या विविध स्वयंसेवी संस्थांसाठी सल्लागार म्हणून काम करत आहे. सध्या या नाटकावर एक नामवंत प्रकाशन संस्था मराठीतून पुस्तकही काढत आहे. लवकरच ते पुस्तक प्रकाशित होईल.

Sharir Sukh Marathi Lekh

या पुढे कोणत्या प्रकारची नाटकं करायला आवडतील?

मला पुरुषांच्या लैंगिकतेविषयी नाटक करायचं आहे. मात्र, त्या आधी मुंबईत महिलांना सार्वजनिक ठिकाणी शौचालयांची जी गैरसोय आहे त्याबाबत प्रबोधन करणारं नाटक करायचं आहे. कारण शौचालयाचा मुद्दा हा महिलांच्या मानवी हक्कांचा मुद्दा आहे. मुंबईला आंतरराष्ट्रीय शहर म्हणतात.

Tya Char Yonichi Goshta Marathi Natak

मात्र याच मुंबईत महिलांसाठी शौचालयांची, स्वच्छतागृहांची वानवा असणं, ही बाबच लाजीरवाणी आहे आणि आहेत ती शौचालयं अत्यंत वाईट अवस्थेत आहेत. बरं त्याच्यातही बरीच लूटमार चालते. पुरुषांकडून लघवीसाठी पैसे घेतले जात नाहीत. स्त्रियांवर दादागिरी करून त्यांच्याकडून दोन रुपये वसूल केले जातात.

Yoni Meaning In Marathi

बरं अशी प्रकरणं प्रकाशात येऊनही त्याविरोधात कोणतीही कठोर कारवाई करण्यात येत नाही. अशी मुंबई आंतरराष्ट्रीय दर्जाचं शहर कसं होईल.

या सर्व प्रवासात तुमच्या कुटुंबीयांनी तुम्हाला कसा पाठिंबा दिला?

होय. मी आणि माझी मुलगी हेच माझं कुटुंब आहे. माझ्या मुलीला, मुक्ताला माझं काम खूप आवडतं. तिचा माझ्या कामाला पूर्ण पाठिंबा आहे. तिच्याशी मी मोकळेपणानं सर्व गोष्टींबाबत बोलते.

Uterus Information In Marathi

ती वयात येताना मी तिला सर्व कल्पना दिली होती. आज ती स्वत:ची काळजी तर घेतेच पण माझीही घेते. कॉलेजमध्ये मैत्रिणींची काळजी घेते.

Yoni Chi Mahiti In Marathi

आम्ही एकमेकांशी लैंगिकतेविषयी मनमोकळेपणानं बोलतो. मुळात लैंगिकच नाही तर प्रत्येक विषयावरून मुलांना आपल्या पालकांबरोबर मोकळेपणानं बोलता आलं पाहिजे.

Yoni Mahiti Marathi

माझे आणि माझ्या मुलीचे मैत्रीपूर्ण संबंध आहेत. वेळ असेल तेव्हा ती माझ्या प्रयोगाला आवर्जून उपस्थित राहते. मला प्रयोगासाठी मदतही करते.

तृतीया

कोल्हापूर-सांगली वगैरे दक्षिण महाराष्ट्रातले मराठीभाषक पुण्या-मुंबईला येऊन आपल्या बोलण्यातले तृतीयेतले प्रयोग हळूहळू सोडून देऊन इतरांसारखे बोलायला लागतात असं दिसतं, खरं तर असं करण्याची गरज नाही. त्यांनी आपली भाषा बदलण्याचं कारण नाही.

जुन्या पद्धतीने शाळेतल्या व्याकरणाच्या पुस्तकात 'ने, ई, शी' हे प्रत्यय तृतीयेचे, असं काही तरी पाठ केलेल्यांना तृतीया म्हणजे काय हे लक्षात नसलं तरी हे प्रत्यय नक्कीच आठवत असतील.
प्रत्येक विभक्तीचं आपलं असं खास कार्य असतं, प्रथमेचं काम कर्ता दाखवणं, द्वितीया विभक्ती कर्म दाखवते, चतुर्थी सप्रदान दाखवते तर तृतीयेचं कार्य म्हणजे करण म्हणजे साधन. हिला इंग्लिशमध्ये म्हणतात इन्स्ट्रमेन्टल् केस्. 'मी हाताने लिहितो.' (म्हणजे लिहिण्याच्या क्रियेचं साधन आहे हात.), 'तो चमच्याने खातो.' (इथे क्रियेचं साधन, खाण्याचं साधन आहे चमचा) 'ती झारीने पाणी घालते.' (इथे क्रियेचं साधन आहे झारी).
हिंदीतही तृतीयेचा प्रयोग अशाच प्रकारे केला जातो, उदा.
१. उसके हाथ की हड्डी टूटी है, इसलिए वह हाथ से नही लिखता.
२. वह बहरा है, कान से नही सुन सकता.
३. सारे काम पैसो से नही होते.
४. इससे क्या होगा?
तृतीयेच्या वापरात खुद्द मराठी भाषक प्रदेशातही भिन्नता आढळते. उदा. मुळात तृतीयेचा उपयोग असलेली वाक्यं अलीकडच्या काळात पुण्या-मुंबईकडच्या मराठीत तृतीयेविनाच होतात. पुण्या-मुंबईत मूळच्या (म्हणजे प्रत्यक्षात आजही असलेल्या) साधनासाठी तृतीया विभक्ती न वापरता त्याचा कर्मासारखा उपयोग करून सरळ द्वितीयेचाच वापर केला जातो. कोल्हापूर-सांगली-बेळगाव या दक्षिण महाराष्ट्रातल्या भागांमध्ये सर्वाच्या (सर्व जातीच्या) लोकांच्या वापरात साधन म्हणून तृतीयेचा प्रयोग होतो. उदा. मुलं म्हणतात,
'चला, पत्त्यानं खेळू या!', 'शेतावर गाडीनं जाऊ या!', मुली म्हणतात, 'सागरगोटय़ांनी खेळू!' वगरे वगरे.
ही वाक्यं पुण्या-मुंबईकडची माणसं अलीकडे अशी करतात -
१. चला, पत्ते खेळू या! (कर्म म्हणून वापरलं आहे आणि कर्म म्हणून द्वितीया.)
२. शेतावर गाडी करून जाऊ या. (गाडी हे साधन असूनही इथे तृतीया विभक्तीचा उपयोग न करता द्वितीयेचा प्रयोग केलेला आहे)
३. सागरगोटे खेळू. (सागरगोटा हे साधन असूनही तृतीयेचा उपयोग न करता द्वितीयेचा प्रयोग केलेला आहे.)
कोल्हापूर-सांगली वगरे दक्षिण महाराष्ट्रातले मराठीभाषक पुण्या-मुंबईला येऊन आपल्या बोलण्यातले तृतीयेतले प्रयोग हळूहळू सोडून देऊन इतरांसारखे बोलायला लागतात असं दिसतं, खरं तर असं करण्याची गरज नाही. त्यांनी आपली भाषा बदलण्याचं कारण नाही.
युरोपात ग्रीक-लातिन भाषा सर्वसामान्यांच्या बोलण्यात आणि लेखनात होत्या, तेव्हा त्या भाषांमध्ये तृतीया विभक्ती होती. पुढे या भाषांमध्ये काही बदल झाले नाहीत, तर त्या भाषाच मागे पडल्या. नव्या जमान्यातल्या इटालियन, फ्रेंच वगरे 'रोमान्स' (लातिनवरून विकसित झालेल्या) भाषांमध्ये तृतीय विभक्ती जाऊन तिच्या जागी प्रेपोजिशनचा उपयोग व्हायला लागला. रुसी, पोलिश, झेक वगरे 'स्लाव' शाखेच्या भाषांमध्ये तृतीया विभक्ती अजूनही सुस्थितीत आहे. पण जर्मनसकट साऱ्या जरमॅनिक भाषांमधूनही तृतीया विभक्ती लुप्त झालेली आहे. आता एखादी गोष्ट तृतीया विभक्तीत – करण – साधन आहे, असं दाखवायचं असेल तर त्यासाठी एक प्रेपोजिशन वापरतात. उदा. इंग्लिशमध्ये साधन म्हणून प्रयोग होत असलेलं पद अशा प्रकारे दाखवतात -
He writes with a pencil. We eat with a fork and knife.Send the book by airmail. We travel by train and not by air. जर्मन भाषेतही अशाच प्रकारे प्रेपोजिशन वापरलं जातं, उदा.
Er schreibt mit einem Bleistift. Wir essen mit einer Gabel und einem Messer. Schicken Sie das Buch mit Luftpost. Wir fahren mit dem Zug und nicht mit dem Flugzeug. या उदाहरणांवरून अंदाज करा की मराठीची स्थिती नक्की काय आहे. तुमच्या लक्षात येईल की, भले तिला कितीही इंग्लिश करण्याचा उद्योग कोणी केला तरी तिच्या या मूलभूत रचनेत बदल होण्याची शक्यता जवळजवळ नाहीच.

 शहामृगाची माहिती

रोज कामावर जाताना हे,अगदी असंच ठरवायचो गं मी..या पगाराला तुझ्या डोरल्यात,एखादा सोन्याचा मणी ओवू..थोडे जास्त वेळ थांबून काम करू..

 शहामृगाची माहिती : जगातील सर्वात मोठ्या आकाराचा पक्षी मानला जाणारा शहामृग हा आफ्रिकेतील वाळवंटी प्रदेशात आढळतो. त्यांचे खाद्य असलेल्या वनस्पतींमधूनच त्यांना शरीरासाठी आवश्यक असलेले पाणी मिळते. शहामृगांना उडता येत नसले, तरी ते कमालीच्या वेगाने धावू शकतात. हा पक्षी ताशी ६५ किमीपर्यंतच्या वेगाने धावू शकतो. धावताना दिशा बदलण्यासाठी ते पंखांचा उपयोग करू शकतात. शहामृगाचे पाय लांब आणि मजबूत असतात, त्यामुळे एका पावलात १० ते १६ फूट अंतर ते कापू शकतात. या पायांच्या प्रहाराने तो सिंहासारख्या हल्लेखोरालाही तो ठार करू शकतो. शहामृगाच्या पायाला दोन बोटे आणि एक तीक्ष्ण नख असते. हा पक्षी लहान कळपात राहतो.

रोज कामावर जाताना हे
अगदी असंच ठरवायचो गं मी..
या पगाराला तुझ्या डोरल्यात
एखादा सोन्याचा मणी ओवू..
थोडे जास्त वेळ थांबून काम करू..
मिळेल तो ओव्हरटाइम पगाराला जोडू..
आत्ता पोटापुरते मिळतेय,
कसंबसं भागतंय..
पण उद्या वाढेलच की पगार..
मग सगळ्यांचं करून थोडी शिल्लक ठेवू
तुझ्यासाठी एखाद अर्धा तोळे
सोन्याचे डोरले नवीनच घेऊ..
सध्या तरी करणार काय
हाकलावा तर लागणारच नां
हा संसाराचा अवजड गाडा !
ठीक आहे गं आज उद्या आपल्या
कमी होतील आपल्या जबाबदा-या..
मग तू आणि मी
राजा राणीचाच संसार
अगं तुला माहिती आहे,
मी रोज एक स्वप्न बघायचो
तेच स्वप्न हं..!
थोडं धाडशीच होतं पण रोज बघायचो गं
ऊठायचं.. तुला घेऊन थेट निघायचं
सहज निघायचं आपलं चालत..
ऑफिसला दांडी मारून!
जायचं असंच लांबवर,
क्षितीज मावतं का मुठीत ते बघायला..
आपण दोघांनीच चालायचं असं
मस्त टिवल्या बावल्या करीत
इकडे तिकडे बघत..!
कोणतंच, कोणाचंच टेन्शन
मनावर न घेता..
फिरायचं मस्त..!!
खायची तुझी आवडती पाणीपुरी
खिशाचा विचार न करता..!
दिवसभर फिरायचं..
विंडो शॉपिंग तरी करायचंच..
पाऊस असला तर
दवाखान्याच्या बिलाचा विचार न करता
मस्त भिजायचं!!
उन्ह असलं तर काय
थोडय़ा महागडय़ा हॉटेलात
एसीत जाऊन बसायचं..
वेटरनी आपल्याकडे वरखाली बघून
''क्या लावू?''असं विचारलं,
तर क्रेडिट कार्ड हातात घेऊन,
ठसक्यात सांगायचं, ''जाव तुम्हारे हॉटेल की
सगळ्यात भारी भारी डीश
भराभर लेके आव''
संध्याकाळी सूर्य जाणार म्हणून
आकाशाचा जीव वरखाली व्हायला लागला,
की हातात हात घालून आपण आपल्या
दाखवायच्या वाकुल्या,
आभाळात पसरलेल्या किरमीजी रंगाला..!
संपलं नाही हं स्वप्न अजून
मग काय करायचं माहितीय?!
धावत जायचं शहामृगाच्या वेगानं
पार क्षितीजावर..
जिथे होत असतो सूर्यास्त!
त्या बुडणा-या सूर्याला बघून
हसायचं मिश्कील असं गालातल्या गालात..
अचानक वाढवायचा तुफान वेग
चकवायचं त्या सूर्याला
अन् सूर्यास्त होण्याआधीच
पोहोचायचं पलीकडे!!!
लगोलग पटकन बघायचं वळून
पाठीमागे सूर्य उगवायचा असेल अजून..
तसंच सूर्योदयाच्या रंगाचं सोन्याचं
तोळाभर तरी डोरलं करावं म्हणत होतो तुला..
पण काय करणार?
क्षितीज आणि आपल्यामध्ये
तो संसाराचा अवाढव्य समुद्र असायचा ना !
तरी पगाराच्या दिवशी,
जायचो खूश होऊन
शहामृगाच्या पायांनी धावत धावत ऑफिसला..
पगार पडायचा हातात
पण महिन्याभराची उधारी नाचवत
यायचे सगळे वसुलीदार..
माझ्याच शहामृगाची पिसे काढून काढून
शटलकॉक बनवायचे ते
आणि खेळायचे माझ्याच कोर्टात badminton!
मग मी आपला बोडका शहामृग
ऑफिसला एकही दांडी न मारता
फाइलीत मान घालून,
बॉसच्या धाकानं
पुन्हा ऑफिसात काम करत बसायचो
काय करायचं
असे पाय कापले जातात
धावत्या शहामृगाचे
ओव्हरटाइम आणि ऑफिसला यायला
पहाटेची गाडी यात लंच टाइमला लागायची
कधी कधी डुलकी, यायची पेंग
तेव्हाही पडायचे सारखे स्वप्न क्षितीजाचे
आणि जोरजोरात पळणा-या शहामृगाचे
जरा डोळे किलकिले करून बघायचो
तर फायलींचा ढीग वाढलेला असायचा
काय बोलणार ऑफिसमधले
सहकारीपण..!
माझ्यावरच सगळं बर्डन टाकणार
एकटया पडलेल्या
शहामृगाला सगळे असेच घेरणार!
वाटायचं गं मलापण
नाही तीन पत्ते तरी
खेळावी किमान रम्मी
बसमधल्या हाणामारीत
द्याव्या दोन लगावून
पण करणार काय गं!?
या फायलींच्या ढिगा-यात
स्वप्ने गेली अडकून
काय कसे पळणार?
साहेब जातो प्रमोशनवर बदलून
येतो नवा, तोही घालतो शिव्या
वाढतच जायचा कामाचा ढीग
कालचा सूर्य जायचा, उद्याचा उगवायचा
आपण वाकुल्या दाखवलेला किरमीजी रंग
आपल्यालाच फायलीत अडकवायचा!
उद्या मी होणार असतो रिटायर
जमवलेल्या पैशात ठरवलं होतं
आपण पळू या दूर दूर
काय आणि कसं बोलणार?
आताशा गुडघे धरलेले असतात,
ज्यांच्यासाठी फायली झिजवल्या
ते आपले आपल्या घरचेच
आपलेच ना गं ते?
त्यांच्यासाठी खस्ता खाल्या
आता त्यांचा शहामृग
आपल्या स्वप्नात मला पाळावा लागतोच ना..!
नको हसूस गं असं!
मला माहिती आहे तू अशी हसलीस,
की तुला कळलेलं असतं की
मी खोटं खोटं बोलतोय म्हणून!
मला चांगलंच माहिती आहे
की तू ओळखून आहेस मला..
मी कधी खोटं बोलतोय, कधी खरं बोलतोय
हे माझ्या डोळ्यांत पाहून ओळखतेस तू!
तुला कधीच उमगलं आहे..
माझा शहामृग कधी धावणारच नाही म्हणून!
माझी स्वप्ने कितीही प्रामाणिक असली
तरी कधी खरी होणारच नाहीत म्हणून!
पण तूच सांगतेस ना आशा
कधी सोडायची नाही म्हणून!
काय करू गं..
नशिबाच्या कुबडय़ा घेऊन
धावावचं लागेल ना!?
दिसणा-या प्रत्येक वाटा चाचपडाव्याच
लागतील ना?
त्यातून तुझ्या वाटेकडे वळायचेच नाही,
असे नाहीय गं,
पण तोकडय़ा पायांनी आधी चालत असलेल्या वाटा
अजून सरतच नाहीत..
आडोसा तर मला हवाच आहे
तुझ्या कौलारू छपरांचा..
पण पावसाचा काहीही मागमूस नाही
आणि भोके पडलेल्या गंजीमधून
उन्हाने होरपळण्याचे दैन्य अजून संपत नाही!
तुझ्या हातचा गोड घास तर
सारखा खावासा वाटतोय मला
पण घामाच्या खारट धारांशिवाय
तुझ्याही ओठांना बरेच दिवस काही लागलेलं नाही..
मनापासून सांगतो गं..
खरंच वाटतं दोन दागिने करावेत तुझ्यासाठी
पण प्रत्येक अर्थसंकल्पाला रुपया असा येणार,
तसा जाणार, असे अर्थपांडित्य
गणितात अचूक मांडूनही..
फाटक्या खिशातून हातचा काही
राखताच येत नाही!
अन् नवीन सोड
तुझे आधीपासून गहाण पडलेले जुने दागिने
अजूनही सोडवताच येत नाहीत..
बातम्या तर मीही ऐकतो गं
प्रत्येक दुष्काळात चारा छावणीच्या,
पण अनुभव आहेच की आपला,
साधा ओला वारासुद्धा आपल्याकडे
कधी फिरकत नाही..
एवढे होऊनही तुझा धीर कसा सुटत नाही
याचेच मला नवल वाटते..
तुझे कपडे तेच धुवट असले तरी
माझ्या पूर्ण होऊच न शकणा-या
स्वप्नांनाही कुशीत घेऊन
तू आपली स्वच्छ कोरं करकरीत हसतेस..
हे हे तुझं मंद हसणंच बळ देऊन जातं,
आयुष्य संपवण्याचा माझा निराश विचार
दूर पळवतो तुझा ओझरता स्पर्शही..
आणि
माझ्या नावाचे तुझ्या गळ्यातले
सोने नसलेले साधे काळ्या मण्यांचे डोरलेही
जोर देते गं माझ्या पायांना,
रोज जगण्याच्या शर्यतीत धावण्याचे..
अगं म्हणूनच तर मी धावतो आहे..
थकलो म्हणून काय झालं?
अजून माझ्या मनातला शहामृग
वेगाने पावलं टाकतोय
एवढय़ा सगळ्या वाटांवर विखुरलेले
आपल्या उज्ज्वल भविष्याचे मिळतील
ते अवयव जोडतो आहे
बघ एकदा जोडून झाले सारे अवयव की
आपल्या आयुष्याचा
निदान शहामृगाच्या आकाराचा रोबोट तरी
आपण सांगू त्यापेक्षा फास्ट धावेल..!
मग वळणारच आहे मी तुझ्या वाटेकडे..
सोनेच काय तू न मागितलेला सूर्यही
मला खरेच तुझ्या पायाशी आणून ओतायचा आहे!
तोवर धावायलाच हवं ना गं मोडक्या पायांनी?

ग्रहांचे भाकीत

साप्ताहिक राशिभविष्य, १९ ते २५ मे २०१३

मेष : अनपेक्षित बदली-बढतीचे योग
तुमच्या कर्तृत्वास योग्य अशा मानी आणि अहंकारी स्वभावानुसार 'मी करेन तेच बरोबर' या भावनेने घाईघाईने कामे मार्गी लावण्याचा प्रयत्न कराल; पण उद्योग स्थानेश शनी-नेपच्युनच्या योगात येऊन या तुमच्या प्रवृत्तीस भागीदार सबुरीचा सल्ला देतील, व्यावसायिक उत्कर्षास हातभार लावतील. नोकरीत तुमच्या प्रशासकीय कौशल्याचा मान राखून अनपेक्षित बदली-बढतीचे योग येतील. कायद्याच्या चौकटीतच कामे कराल आणि ग्राहकाभिमुख व्हाल. 
वृषभ : कल्पनांना मूर्तस्वरूप येईल
कष्ट, चिकाटी, सातत्य आणि दीघरेद्योग हे तुमचे गुण चालू सप्ताहात गौरविले जातील. तुमच्या कल्पनांना मूर्तस्वरूप प्राप्त होईल. लोककल्याणाच्या कार्यात तुमच्या आवाहनांना उत्स्फूर्त प्रतिसाद मिळेल. प्रत्येक दौरा हा व्यापक लोकसंग्रह करणारा ठरेल. नोकरीतील कामाचे ज्ञान आणि व्यवसायातील दूरदृष्टी तुमची प्रतिमा उजळून टाकेल. चारित्र्यनिर्मिती आणि वातावरणनिर्मिती हा तुमच्या कार्याचा परिपाक असेल.
मिथुन : अध्यात्माकडे वळाल
तुमचा काहीसा चंचल स्वभाव आणि निर्थक गप्पांमध्ये काल दवडण्याची प्रवृत्ती तुम्हाला तुमच्या राशीकडूनच प्राप्त झाली असताना भाग्यातील नेपच्युन तुम्हास अध्यात्माकडे वळवेल. अध्यात्मशास्त्राचे अध्ययन हाती घ्याल. तत्त्वज्ञान, नीतिशास्त्र, कायदा यांचा अभ्यास कराल. समाजकार्य हाती घेऊन गरजूंना मौलिक सल्ला द्याल. नोकरी-व्यवसायातही कनिष्ठांशी वागताना उदार धोरण स्वीकाराल. तुमचा विनोदी स्वभाव आणि विषय समजावून देण्याची हातोटी यांचा तुम्हाला मोठाच लाभ होईल.
कर्क : व्यापक जनसमर्थन प्राप्त होईल
काय आहे आणि काय अभिप्रेत आहे, यातील दरी भरून काढताना कलाकार, साहित्यिक, विचारवंत आणि पुढारी यांचे काही प्रसंगी आशीर्वाद, तर काही प्रसंगी सहकार्य प्राप्त करून घ्याल. ज्या क्षेत्रात पडाल त्याचा कायापालट कराल. रासायनिक प्रक्रियेत संशोधनात्मक भर घालाल. व्यापक जनसमर्थन प्राप्त होईल. उत्पादकांची उत्पादने घरोघरी पोहोचतील. प्रत्येक वेळी घरगुती उपचारांवर वेळ मारून नेणे, तुमच्या आरोग्याच्या हिताचे नसेल. डॉक्टरी सल्लाच हितकारक ठरेल.
सिंह : ठसा उमटवाल


तुमची सत्ता अबाधित ठेवण्यास चालू सप्ताहातील ग्रहमान तुम्हाला साथ देणारे असेल. कामाचा उरक आणि प्रशासनिक कौशल्य यांनी उद्योग जगतात तुम्ही अग्रेसर असाल. त्याचबरोबर तुमची उदारवृत्ती आणि दिलदार स्वभाव यांनी जनमानसात तुमचा ठसा उमटवाल. व्यवसायासाठी जागा घेऊन लाभदायक गुंतवणूक कराल. कौटुंबिक सहलीचा आनंद लुटाल. मर्दानी खेळात भाग घ्याल आणि नाटयाभिनयाने प्रेक्षकांची मनं जिंकाल. 
कन्या : कालापव्ययामुळे नुकसान
चालू सप्ताहात होणारा प्रत्येक कालापव्यय न भरून निघणा-या नुकसानीस कारणीभूत ठरणार आहे; कारण भरभरून देणारे गुरू-शुक्र-बुध आणि रवि तुमच्या भाग्यस्थानी असताना रांगेतल्या आणि बसमधल्या क्षुल्लक आणि क्षणिक तंटयांनी कार्याचे ज्ञान संघर्षात खर्च करू नका. तेथे तुम्हाला यशसुद्धा मिळू शकते; पण जे मिळवण्यासाठी निघाला आहात, ते मात्र बरेच दूर गेल्याचे जाणवेल.

तूळ : नेतृत्व चालत येईल
राशीमुळे तुम्हास प्राप्त होणारे प्रभावी व्यक्तिमत्त्व आणि विचारांची तौलनिकता यामुळे जनमानसात तुमच्याबद्दल आदराची भावना असेल. सामाजिक नेतृत्व तुमच्याकडे आपोआपच चालत येईल. हाती घेतलेल्या कार्याची फलश्रृती प्राप्त होईपर्यंत, तुम्ही स्वस्थ बसू शकणार नाही. कोणाकडूनही हयगय किंवा दिरंगाई तुम्ही खपवून घेणार नाही. नोकरदार, तसेच दलाल, विमा व्यावसायिकांना सरकारी योजनांचे लाभ होतील. घरात मंगलकार्याचे योग येतील. औपचारिकतांचे पालन कराल.

वृश्चिक: प्रवास घडतील
खोलीपेक्षा सतरंजी क्षेत्रफळाने जास्त असेल; तर वळय़ा सरकतील, पण नष्ट होणार नाहीत. समस्या सोडवताना समस्यांचे कारण आणि त्यांचे गांभीर्य यांचा अभ्यास होणे आवश्यक. शनी- नेपच्युन योगामुळे मुळातच नसलेल्या समस्या अंधारातील काळय़ा मांजराप्रमाणे भेडसावतील. विवाहेच्छुकांचे विवाह या सप्ताहात जवळजवळ ठरल्यातच जमा असतील. प्रवास नक्की घडतील, पण न मानवणारे आहार टाळावे.

धनू : उगवत्या पिढीस मार्गदर्शन कराल
स्वत:पेक्षा दुस-यांचा विचार प्रथम करण्याची सवयच तुमच्या राशीने तुम्हाला लावली असल्यामुळे गरजूंच्या मदतीला अचूक क्षणी धावून जाल. नोकरी, व्यवसाय, शिक्षण इत्यादी क्षेत्रांत उगवत्या पिढीस मौलिक मार्गदर्शन कराल. यशाचा मंत्रच त्यांना सांगाल. कर्मचा-यांना त्यांच्या कर्तव्याचे भान करून देत असतानाच त्यांच्या व्यापक हिताकडेही तितकेच लक्ष द्याल. जबाबदारीच्या पदावर नियुक्ती होईल. रक्तदाब नियंत्रणात ठेवावा.

मकर : स्पर्धेतून शिकाल-शिकवाल
स्पर्धा; मग ती सत्तेसाठी असो, परीक्षेतील असो किंवा क्रीडाक्षेत्रातील असो- ती तुम्ही गुणांची आणि गुणांसाठीच कराल. लक्ष्मीस्थानेशांची युती लक्ष्मीस्थानात रवि-गुरूच्या सान्निध्यात होऊन लक्ष्मी-सरस्वती आणि दुर्गा तिघांनाही प्रसन्न करून घ्याल. स्पर्धेतून बरेच शिकाल, बरेच शिकवाल आणि बरेच काही साध्य कराल. जमीन खरेदीचे व्यवहार करताना काही तंटे-बखेडे नाकारता येत नाहीत. परीक्षेतून मोकळे झालेले विद्यार्थी केवळ अभ्यासासाठीच अभ्यास करतील.

कुंभ : कलेची उपासना कराल
कोणत्याही क्षेत्रात यश मिळवण्याचा तुमचा मार्ग म्हणजे बुद्धिमत्तेच्या जोरावर प्रत्येक बाबीचा शास्त्रशुद्ध विचार करूनच निर्णय घेणे! व्यापार-व्यवसायास चालू युगाशी संलग्न कराल. विद्यार्थ्यांचा अभियांत्रिकी आणि इलेक्ट्रिकल-इलेक्ट्रॉनिक्स विद्यांकडे कल असेल. कलाक्षेत्रातही तुम्ही शास्त्रशुद्ध पद्धतीने कलेची उपासना कराल. विश्वबंधुत्वाच्या भावनेने सर्वाशी कौटुंबिक जिव्हाळयाने वागाल. मित्रमंडळींसह सहकुटुंब सहलीला जाल. अध्यात्मशास्त्राचा अभ्यास कराल. चित्रकलेचा छंद जोपासाल.

मीन : निसर्गकाव्य रचाल
चालू सप्ताह हा तुम्हास आळस झटकून कामास जुंपणारा असेल. नोकरदारांच्या कर्तृत्वाचा गौरव होईल. व्यवसायात ग्राहकाभिमुख राहून कौशल्याने व्यावसायिक नफा वद्धिंगत कराल. तत्त्वज्ञानावर आधारित तसेच नीतिमूल्ये जपणारे लिखाण कराल. निसर्गकाव्य रचाल. शास्त्रीय संगीताची साधना कराल. हे सर्व करीत असताना तुमचा सेवाभावी स्वभाव तुम्हास स्वस्थ बसू देणार नाही. परिसरातील गरजूंच्या मदतीला धावून जाल. हातून दानधर्म घडतील.

विहीणबाई साठी पत्र

ज्ञानपीठ पारितोषिक विजेते साहित्यिक गिरीष कर्नाड यांच्या 'आडाडता आयुष्य' या मूळ कन्नड भाषेतील आत्मचरित्राचा 'खेळता खेळता आयुष्य' या नावाने उमा कुलकर्णी यांनी केलेला मराठी अनुवाद 'राजहंस प्रकाशन'तर्फे लवकरच प्रकाशित होत आहे. त्या आत्मचरित्रातील संपादित भाग..

माझ्या आईच्या ज्या काही अतृप्त आकांक्षा होत्या, त्यांपैकी एक म्हणजे विहीणबाई साठी पत्र, स्वत:चं स्वतंत्र घर. बाप्पांबरोबर एका गावाहून दुस-या गावाला बदलीच्या निमित्तानं फिरत-फिरत, एका घरातून दुस-या घरी जाण्यात आयुष्य गेलं. आता धारवाडच्या सारस्वतपूरला आल्यावर तिचं ते स्वप्न आणखी प्रबळ होऊ लागलं.

Faral Ukhane In Marathi

घराची आकांक्षा प्रबळ होत गेली. तो प्रवास किती नाटयपूर्ण होता आणि तो सारस्वतपूरमधल्या नकाशाशी किती निगडित होता, याविषयी मला इथे सांगितलंच पाहिजे. धारवाडला आल्यावर आम्ही सुरुवातीला राहिलो ते एका सी-क्लास बंगल्यात. ३८ नंबरच्या घरात. Faral Ukhane In Marathi तिथेच मधला रस्ता ओलांडला की वरच्या बाजूला २५ नंबरचा बी-क्लास बंगला. त्यात नेहमी कुणीतरी भाडेकरू राहायचे.

Marathi Shidori Mhani

त्याहून उंच कडयावर पूर्वेकडे तोंड करून खाली नजर टाकत असलेला रुबाबदार बंगला १८ नंबरचा! हा अतिशय देखणा होता! समोर सुरेख व्हरांडा, भोवताली अठरा गुंठयाची बाग. बी-क्लास बंगला सगळ्यात आकर्षक म्हणता येईल असा. Marathi Shidori Mhani
या १८ नंबरच्या बंगल्यात थोरला भाऊ भालचंद्राचे सासरे नारायणराव कोप्पीकर राहायचे. ते यशस्वी वकील तर होतेच, शिवाय सारस्वत समाजातली अग्रगण्य व्यक्ती. काँग्रेसच्या राजकारणात त्यांचा सक्रिय सहभागही होता. आर. आर. दिवाकर, डी. पी. करमरकर यांसारख्या पुढाऱ्यांबरोबर त्यांनी काम केलं होतं. १९३४ साली महात्मा गांधी धारवाडला आले असता, ४ मार्च रोजी सात तास त्यांच्या घरात राहिले होते.

Otit Ghatli Mulgi Vihinbai Lyrics In Marathi

 तिथल्या विशाल बागेत जमलेल्या शेकडो अनुयायांबरोबर त्यांनी संवाद साधला होता. एवढा दबदबा असला तरी स्वातंत्र्य मिळाल्यावर त्यांनी कुठलीही अधिकाराची जागा स्वीकारली नाही. त्याअर्थी आदर्शवादीच. नारायणराव अतिशय सौम्य प्रकृतीची व्यक्ती. Otit Ghatli Mulgi Vihinbai Lyrics In Marathi
सगळ्यांना हवीहवीशी वाटणारी. त्यांच्या पत्नी ललितक्का मात्र काहीशा अहंकारी असल्याचं आईचं मत होतं.

Rukhwat Items Ukhane In Marathi

बाप्पा आणि नारायणरावांमध्ये आत्मीयता असली, तरी आई आणि ललितक्का यांच्यामध्ये स्पष्ट ताणतणाव होते. ललितक्कांना आपल्या नव-यांच्या आर्थिक Rukhwat Items Ukhane In Marathi आणि सामाजिक प्रतिष्ठेविषयी गर्व आहे, भालचंद्रासाठी आपल्या मुलीच्या संदर्भात विचारताना त्यांनी आपल्याला आधी विचारून योग्य तो मान दिला नाही, आताही त्यांनी भालचंद्राला आपल्या मुठीत ठेवून घेतलं आहे,

Vihin Bai Patra

इत्यादी अनेक आकस शिरसीत असल्यापासून आईच्या मनात सलत होते. बाप्पा मात्र या बाबतीत अलिप्त होते. अशा वेळी आमचं घर त्यांच्यापेक्षा खालच्या पातळीवरचं होतं Vihin Bai Patra आणि आमच्या अंगणातून त्या घराकडे बघताना मान वर करून बघावं लागे! ही भौगोलिक रचना आईच्या मनस्तापाला सांकेतिक स्वरूप देत होती, असं म्हणता येईल.

Vihinbai Chya Mhani

आईला बी-क्लास घर हवं होतं.सहा र्वष धारवाडमध्ये राहिल्यावर मी एम. ए.साठी मुंबईला गेलो. तिथे दोन र्वष काढल्यावर तीन वर्षासाठी ऑक्सफर्डला गेलो. त्यानंतर मद्रासमध्ये ऑक्सफर्ड प्रेसमध्ये सात र्वष नोकरी केली. त्यानंतर म्हणजे बारा वर्षानी मी धारवाडला परतलो.Vihinbai Chya Mhani या अवधीत बाप्पांच्या एका डोळ्याचं मोतीबिंदूसाठी मुंबईत ऑपरेशन होऊन त्यात ग्लोकोमा होऊन तो डोळा कायमचा निकामी झाला होता.

Vihinbai Sathi Ukhane

त्यामुळे त्यांनी दुस-या डोळ्यातल्या मोतीबिंदूला हातही लावायला नकार दिला होता. मीच आग्रह धरून मद्रासमध्ये असताना जबरदस्तीनं Vihinbai Sathi Ukhane ऑपरेशन करायला लावलं. हे ऑपरेशन यशस्वी झाल्यामुळे बाप्पांना म्हातारपणी पुन्हा दृष्टिलाभ झाला. पण त्याआधीची दोन दशकं त्यांनी अंधत्वाच्या भयातच काढली.

Vihinbai Ukhane In Marathi

या कारणांमुळे आईच्या स्वत:च्या घराच्या आकांक्षेला पाठिंबा देणारं कुणीही घरात नव्हतं. एक दिवस बी-क्लासमधलं एक घर विकायला काढल्याची Vihinbai Ukhane In Marathi बातमी कानांवर आली. आईनं लगेच शंकरराव शिरूर नावाच्या वकिलांची भेट घेतली.

हे शिरूर वकीलही आमच्या समोरच्या एका भव्य घरात राहायचे. त्यांच्या घरी जायचं तर उंच पायऱ्या चढून जावं लागायचं. त्यामुळे त्या घराला आपोआपच एक अधिकाराचं स्थान प्राप्त झालं होतं. या शंकररावांना मूल-बाळ नव्हतं. त्यांचं घर सारस्वतांचं सामाजिक केंद्र बनलं होतं. चित्रापूर मठाचे स्वामीजी धारवाडला आले की, त्या घरीच उतरायचे. त्या वेळी सात-आठ दिवस उत्सव चालायचा.

त्यांच्या घरी सतत शाळा-कॉलेजला जाणाऱ्या मुलांना आश्रय असे. त्या काळी लग्नाची कार्यालयं नव्हती. कितीतरी लग्नं-मुंजीही त्या घरात पार पाडल्या जायच्या. त्यामुळे सगळ्या सारस्वतांना वर्षाकाठी दोन-तीनदा तरी त्यांच्या घरी जावंच लागे.

शंकरराव उदार आणि तापट होते. संताप अनावर झाला की त्यांचा आवाज टिपेला भिडे, निम्मे शब्द गिळले जात. निम्मी वाक्यंही आतच राहत. तरी माणूस चांगला! त्यामुळे त्यांना समाजात मान्यता होती आणि त्यांच्या शब्दाला किंमत होती. आईनं शंकररावांची भेट घेतली आणि म्हटलं, ''आता विक्रीसाठी असलेला बंगला थोडा महाग आहे. तुम्ही शब्द टाकलात तर किंमत कमी होऊ शकेल, असं वाटतं. तेवढं कराल काय?''

शंकरराव खदखदून हसले. म्हणाले, ''कुट्टक्का! आता आपली वयं झाली! आपण काही अजरामर नाही आहोत! आता तुझ्या या वयाला काय करणार आहेस घर विकत घेऊन? माझंच बघ, गेली तीस र्वष याच घरात भाडय़ानं राहतोय! तुला कशाला मालकीण म्हणून मिरवायची हौस? जाऊ दे ना!'' आईला हा अपमान चांगलाच झोंबला. ती तशीच घरी परतली. १९७३ पर्यंत मी धारवाडला परतलो होतो. तेव्हा भालचंद्रदादानं कळवलं,

''माझे सासरे राहताहेत ते, म्हणजे १८ नंबरचं घर त्याच्या मालकांनी विकायला काढलं आहे. तुला रस असेल तर चौकशी कर.'' मी लगोलग नारायणरावांकडे धावलो. माझ्या नोकरीतला प्रॉव्हिडंट फंड आणि होमी भाभा स्कॉलरशिप यामुळे माझ्याकडे थोडी रक्कम साठली होती. विचारलं, ''हे घर विक्रीसाठी आहे, असं समजलं.

खरं काय?'' नारायणराव त्या घरात आधी पन्नास र्वष भाडय़ानं राहत असल्यामुळे आणि त्यांचं सगळं कुटुंब तिथेच वाढलेलं असल्यामुळे मी थोडं चाचरतच विचारलं. त्यांनी सांगितलं, ''नाही. पण तुमच्या शेजारचं, २५ नंबरचं विकायचं आहे. ते घ्यायचा तू का नाही विचार करत?''

मी निराश झालो. धारवाडला आल्यापासून मी त्या उंचावर असलेल्या घराच्या प्रेमात पडलो होतो. पण त्या घरातले भाडेकरूच घर रिकामं होणार नाही, असं सांगत असतील, तर काय करणार? आणि आईची आयुष्यभराची इच्छा पूर्ण करायचीच, असं मी ठरवलंच होतं. तसंच धारवाडला मनोहर ग्रंथमाला या प्रकाशन संस्थेनं माझं ययाति नाटक प्रकाशित केलेलं असल्यामुळे मलाही धारवाडमध्ये एक कायमचं ठाणं हवं,

असं तीव्रपणे वाटायला लागलं होतं. हा सगळा विचार करून मी थोडं मनाविरुद्धच २५ नंबरचं घर विकत घेतलं. त्यामुळे आईला झालेला आनंद काही साधासुधा नव्हता. पण आम्ही त्या घरात प्रवेशच केला नाही, कारण तेवढयात माझी पुण्याच्या 'फिल्म अ‍ॅण्ड टेलिव्हिजन इन्स्टिटयूट'मध्ये नेमणूक झाली होती. त्यामुळे २५ नंबरचं घर भाडयानं देऊन मी आई-बाप्पांबरोबर पुण्याला गेलो.

मी पुण्याला असताना पुन्हा बातमी आली, नारायणराव राहत असलेलं घर विक्रीसाठी काढलं होतं. म्हणजे त्यांनी माझी जाणूनबुजून दिशाभूल केल्याचं स्पष्ट झालं. ते घर भालचंद्रदादानं विकत घ्यावं, अशी त्यांची इच्छा होती. त्यांच्या जावयानेच ते घर विकत घेतलं असतं, तर त्यांना मरेपर्यंत त्या घरात राहता आलं असतं! भालचंद्रदादा त्यासाठी तयार नव्हता. तो आणि त्याची मुलं उत्तर भारत आणि परदेशात भविष्य निर्माण करत असताना धारवाडमध्ये घर घेऊन तो काय करणार?

माझं आवडतं घर पुन्हा मार्केटमध्ये आलं होतं. पण माझ्या हातात असलेला सगळा पैसा २५ नंबरच्या घरात गुंतवला गेला होता. मी मनापासून नारायणरावांना दूषणं देत असताना अचानक एक घटना घडली. प्रेमाताई आणि तिचे पती एव्हाना मलेशियात स्थायिक झाले होते. भारतात आपलं एक घर हवं, असं माझ्या मेहुण्यांनी ठरवलं. त्यांनी नारायणराव राहत असलेलं घर विकत घेतलं.

दोन र्वष पुण्यात राहून मी आई-बाप्पांबरोबर धारवाडला आलो, तेव्हा नारायणरावांनी घर रिकामं केलं होतं. आम्ही त्या १८ नंबरच्या घरात राहायला गेलो. अशा प्रकारे आई सी-क्लासमधलं घर सोडून, बी-क्लासमधलं २५ नंबरचं घर अलगदपणे ओलांडून उंचावर असलेल्या, सारस्वतपूरमधल्या सगळ्यात सुंदर बंगल्यात येऊन पोहोचली. तेही तिच्या विहीणबाई ललितक्कांनी जिथून राज्य केलं ते घर.

या क्लिष्ट भावनात्मक गोंधळात आणखीही एक धागा मिसळला होता. आमच्या प्रेमाताईला आपली सून करून घ्यायची नारायणराव आणि ललितक्कांची इच्छा होती. असं होईल अशा भावनेत सगळे असताना प्रेमाताईचा तिच्या आजच्या नव-याशी परिचय झाला. तिनं आपल्या मुलाला नाकारलं, हेही त्या कुटुंबाच्या मनातलं एक ठसठसणारं दुखणं होतं. आता जी त्यांची सून व्हायला तयार नव्हती,

तिनंच त्यांनी अध शतक वापरलेलं घर विकत घेतलं होतं. १८ नंबरचं घर सोडून नारायणरावांनी जवळच एक भाडय़ाचं घर घेतलं, तरी त्या संपूर्ण कुटुंबाचं मन त्या जुन्या घरातच गुंतलं होतं. मी त्या घरात राहायला आल्यावर माझ्या गरजेनुसार काही बदल करून घेऊ लागलो, तेव्हा एक दिवस ते काहीतरी कारण काढून तिथे आले.

बदल होत असलेले बघून ते दरडावून म्हणाले,''छे: छे:! हे सगळं करायचं नाही! सगळं जसं होतं तसंच ठेवायला पाहिजे!'' लगेच आपली चूक त्यांच्या ध्यानात आली आणि शरमून ते निघून गेले. अध शतक राहिलेल्या घरापासून दूर झालेल्या ललितक्कांची मन:स्थिती काय झाली असेल? मला तर त्याची कल्पना करणंही कठीण आहे.

काही महिन्यांतच नारायणराव आपल्या पत्नीसहित आपल्या मुलाकडे पुण्याला निघून गेले, कायमचेच! आईच्या मुलीनं विकत घेतलेल्या घराच्या समोरच्या घरात अजूनही शंकरराव शिरूर भाडयाने राहत होते. आई अभिमानानं म्हणायची, ''हे बेस झालं! आता माझ्या मुलाचं एक घर आणि माझ्या मुलीचं एक घर.

त्या शंकररावाच्या नाकावर टिच्चून मी जिंकले.'' या सगळ्या आख्यानात आणखी एक गमतीचा प्रसंग आहे!
एकदा आई आमच्या घराच्या पोर्चमध्ये पुस्तक वाचत बसली असता शंकररावांच्या घरात चाललेल्या लगबगीनं तिचं लक्ष वेधलं. शंकररावांच्या घरातली मोलकरीण स्वत:चं घर बांधत होती. त्यासाठी तिला कौलं हवी होती. म्हणून आपल्या घराच्या आउटहाउसची कौलं काढून नेण्यासाठी तिला त्यांनी परवानगी दिली होती.

पण घरावरची कौलं अशी दान म्हणून द्यायचा त्यांना अधिकार नव्हता, कारण त्यांनी स्वत: आईला आपल्याच तोंडानं सांगितल्याप्रमाणे ते त्या घरात भाडय़ाने राहत होते. त्या घरचे मालक आरूर दिनकरराव गावातल्या लैन बझारमधल्या मोठय़ा घरात राहत होते. आईने दिनकररावांच्या बायकोला फोन केला.

त्याच संध्याकाळी कुठल्याशा पूजेचं निमित्त करून त्या सारस्वतपूरला आल्या. तशाच पूजा संपवून शंकररावांच्या घरीही आल्या. मागच्या बाजूला जाऊन त्यांनी कौलं काढलेलं भुंडं आउटहाउस निरखून पाहिलं. काही न बोलता त्या घरी परतल्या. शंकररावांना कुणीतरी चुगली केल्याचं लक्षात आलं. ज्या घरी पूजा होती, त्यांच्यावर त्यांचा संशय होता. ''काय दुष्टपणा हा! कुणाचं भलं झालेलं बघवत नाही! पोटदुखी! दुसरं काय!'' त्यांनी हे सगळं शांतपणे बघत असलेल्या आईच्या पुढय़ातच मन मोकळं केलं.

मलेशियातल्या माझ्या मेहुण्यांची वय झालं, तशी अध्यात्मात आसक्ती वाढू लागली. परमार्थाचा मुख्य स्रेत असलेल्या भारतात आपलं स्वत:चं घर असताना आपण तिथे जाऊन आपला पुढचा आध्यात्मिक प्रवास का करू नये, असा त्याने विचार केला. त्या सरशी प्रेमाक्का घाबरी झाली, कारण मुलं-नातवंडं, मित्रपरिवार-क्लब असा सगळा परिवार मलेशियात असताना ते सगळं सोडून धारवाडमध्ये स्थायिक होऊन काय करायचं?

हे घर असेपर्यंत ही कायमची भीती राहणार.
त्यांच्या मुलांनाही त्यांनी म्हातारपणी आपल्या जवळपास, मलेशियातच असावं, असं वाटत होतं. तिने मला विचारलं, हे घर विकत घेशील का? मलाही तेच हवं होतं. अशा प्रकारे अध्र्या शतकापूर्वीपासून माझ्या मनात भरलेलं घर माझं झालं. जिथं माझं तारुण्य गेलं, त्या ३८ नंबरच्या घरापेक्षा हे १८ नंबरचं घरच माझं लाडकं आहे, हेच घर माझ्या धारवाडचं प्रतिनिधित्व करतं. शिवाय महात्मा गांधी सात तास वास्तव्य करून होते ते हे घर आहे! म्हणजे साधी गोष्ट आहे का?

जुन्यांची नवी समीक्षा

कादंबरी या साहित्यप्रकाराचं मर्म उलगडण्याचा प्रयत्न आजपर्यंत अनेक अभ्यासकांनी आपापल्या पद्धतीने केला आहे. डॉ. चंद्रकांत बांदिवडेकर यांनी लिहिलेल्या 'लक्षवेधी कादंब-या' या पुस्तकातून कादंबरीच्या सर्वांगाची समीक्षा करण्यात आली आहे. नव्या, जुन्या, गाजलेल्या किंवा न गाजलेल्या कादंब-यांची ही समीक्षा असली तरी कादंबरीतील गुणदोषांवर सविस्तर चर्चा करण्यात आल्यामुळे हे पुस्तक आजच्या अभ्यासकांसाठी महत्त्वपूर्ण दस्तावेज ठरेल.

 डॉ. चंद्रकांत बांदिवडेकर लिखित 'लक्षवेधी कादंब-या' या समीक्षणात्मक पुस्तकात एकूण १४ कादंब-यावर प्रकाश टाकला आहे. कुठल्याही एका विषयावरच्या कादंबरीची समीक्षा न करता त्यांचा आशय आणि विषयानुसार या कादंब-याची निवड केली असल्याचे दिसून येते. त्या-त्या काळाचं प्रतिनिधित्व करणा-या या कादंब-या त्यांच्या रूपाला आणि घटकांनाही वेगळं वळण देत आपला ठसा उमटवताना दिसतात. आजतागायत काळाच्या मर्यादा पार करत ज्या कुठल्या कादंब-यानी वाचक मनावर अधिराज्य गाजवलेलं आहे त्याची नव्याने समीक्षा या पुस्तकात करण्यात आली आहे. स्वत: लेखकानेही या पुस्तकासाठी निवडकच कादंब-याची निवड का केली, याचं प्रयोजन तेवढयाच प्रामाणिकपणे सुरुवातीला आपल्या निवेदनातून दिलं आहे.
विश्राम बेडेकर लिखित 'रणांगण' ही कादंबरी १९३९ मध्ये प्रकाशित झाली. ही कादंबरी म्हणजे या लेखकाची ती एकुलती एक कलाकृती. एकच कादंबरी लिहून प्रचंड लोकप्रियता मिळवणारे एकमेव लेखक म्हणून बेडेकरांचा उल्लेख केला जातो. 'रणांगण' कादंबरीची समीक्षा करताना लेखक म्हणतात, कादंबरी उत्कट प्रेमाच्या विफलतेची अतिशय ताकदवान कथा असली तरी ते उत्कट प्रेम ज्या राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय किंवा वैश्विक पार्श्वभूमीत जन्मलं, विकसित झालं आणि भंग पावलं त्यापासून अलगपणे त्याचा विचार होऊ शकत नाही. ते असंही म्हणतात की, ही रणांगण केवळ हॅर्टा-चक्रधरच्या शोकान्त प्रेमाची कहाणी नाही, तिला ज्यूंच्या वैश्विक स्थितीगतीचा आणि जागतिक रणांगणाचा प्रचंड संदर्भ आहे, हे सगळ्यांच्या पार्श्वभूमी बेडेकरांनी आरंभापासून ध्यानात ठेवून ही कादंबरी लिहिली असल्याचा निकर्ष लेखकाने काढला आहे.
चरित्रात्मक कादंबरी म्हणून लेखकाने गंगाधर गाडगीळ यांची 'दुर्दम्य' आणि विश्वास पाटील यांची 'महानायक' या कादंब-याना आजही साहित्यक्षेत्रात विशेष महत्त्व आहे. कुठल्याही काळातल्या कादंबरीची समीक्षा करताना या दोन कादंबरीची निवड करणं हे अपरिहार्यच आहे. या दोन्ही लेखकांची लिखाणाची जातकूळ भिन्न! त्यांची साहित्य क्षेत्रातील ओळखही तशी वेगवेगळीच. एक चाळीसच्या दशकातला गाजलेला कथाकार, तर दुसरा ८०च्या दशकातला! या दोन्ही लेखकांनी आपल्या पठडीबाहेरचं लेखन करून चरित्रात्मक कादंबरीला तिचं स्वत:चं रूपडं बहाल केलं. म्हणून त्यांच्या कादंब-यासंदर्भात लेखकाने मांडलेली टिपणं महत्त्वाची ठरतात. तसेच नाटककार विजय तेंडुलकरांच्या दोन कादंब-यांचाही ऊहापोह इथे डॉ. बांदिवडेकर करतात. ते म्हणतात, 'तेंडुलकरांसारखा कसलेला नाटककार जेव्हा कादंबरीकार म्हणून पुढे येतो, तेव्हा जीवन व्यापार मूर्त करण्याचं सामर्थ्य आणि मानसिक सूक्ष्म छटा, वैचारिक भावनात्मक आंदोलनं याची जिवंत क्रीडा त्यांच्या कलाकृतीत पाहायला मिळते. याचा प्रत्यय आपल्याला या कादंब-या वाचल्यानंतर अनुभवास येतो.'
सामाजिक, स्त्रीवादी, ग्रामीण, आर्थिक अशा अनेक पार्श्वभूमींवर मराठीत आजवर अनेक कादंब-या लिहिल्या गेल्या आहेत. यातच राजकीय विषयावरच्या कादंबरी म्हणून अरुण साधू यांच्या 'सिंहासन'आणि 'तडजोड' यांचा उल्लेख केल्याशिवाय पुढेच जाता येत नाही. तसंच लक्ष्मीकांत देशमुख यांची १९९४ साली प्रकाशित झालेली 'अंधेर नगरी' या दोन कादंब-यावर विस्तृत प्रकाश टाकला आहे. या कादंब-याविषयी ते म्हणतात, 'अंधेर नगरी'मधल्या आशयामुळे ही कादंबरी राजकीय पार्श्वभूमी असणा-या कादंब-याच्या इतिहासात वैशिष्टयपूर्ण भर टाकणारी आहे. यात देशमुखांनी नगरपालिकेतील राजकारण आणि त्यातून प्रतिबिंबित होणारं भ्रष्ट समाजकारण, याला गती देणारं सत्तेचं राजकारण आणि सर्व देशाच्या सत्तापिपासेतून उत्पन्न होणारं हिंस्र्, क्रूर, स्वार्थाध, आत्मकेंद्रित शासन या वास्तवाचा वेधक शोध घेतला आहे.
'मृत्युंजय' आणि 'उत्तरायण' या अनुक्रमे शिवाजी सावंत आणि रवींद्र शोभणे यांच्या कादंब-या. पौराणिक कादंबरी प्रकारात आपलं वेगळेपण जपणा-या आणि आजही वाचकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवणा-या या कादंब-यांची समीक्षा करताना डॉ. बांदिवडेकर म्हणतात, 'मृत्युंजय' कादंबरीची समग्र रचनादृष्टी भारतीय संस्कृतीच्या अस्मितेवर उभारली गेली आहे. महाराष्ट्रातील तत्कालीन सुशिक्षितांचा एक गट ही अस्मिता पचवू शकला नाही. नवतेच्या पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञानाने दिपून, भारावून गेलेलं, आधुनिकतेच्या चकमकीने दिपलेले भारतीय मिथ्यकथांकडे संशयास्पदवृत्तीने पाहतात, त्यामुळे भारतीय वाचक मृत्युंजयचे खरे वाचक बनू शकले नाहीत, असं परखड मत त्यांनी व्यक्त केलं आहे. तर 'उत्तरायण'संदर्भात डॉ. बांदिवडेकरांनी कन्नड लेखक एल. एम. भैरप्पा यांच्या 'पर्व' आणि डॉ. धर्मवीर भारती यांच्या 'अंधारयुग'चाही उल्लेख केला. त्यांच्या तोडीस तोड 'उत्तरायण' ही कादंबरी आहे. कारण या दोन कलाकृती आस्वादताना दोन युगे, महाभारतकालीन आणि आधुनिक, मन:चक्षूसमोरून सरकतानाची विराट प्रतिती येत राहते. तसे 'उत्तरायण'च्या संदर्भात लेखकाला वाटते.
अनिल कुसुरकर यांची 'त्रयस्थ' ही कादंबरी ई-मेलच्या माध्यमातून पाठवलेल्या पत्रांच्या स्वरूपातील आहे. स्वत: कुसुरकरांनी तिला या प्रकारातील मराठीमधील एकमेव कादंबरी म्हटलेलं असलं तरी लेखक त्या विधानाला खोडत म्हणतात, याही कादंबरीत मी मात्र ती वरचं इंग्रजीतलं ई-मेलचा आभास उत्पन्न करणारं शब्द न वाचताच वाचली. म्हणजे यातला प्रयोग फारसा महत्त्वाचा आहे, असं मला वाटलं नाही. कादंबरीची ताकद लेखकाच्या लेखकीय गुणवत्तेत आहे. तसेच ते सुरेंद्र बारलिंगे लिखित 'मी पण माझे' या कादंबरीसंदर्भातही आपलं मत देतात. लिंगपरिवर्तन हा या कादंबरीचा मूळ विषय. या विषयाच्या खोलात लेखकाने शिरून स्वत:ला विसरून त्या पात्राशी एकरूप होऊन त्याचा अनुभव घेऊन वर्णन करणं, या कलात्मक अपरिहार्यतेला डॉ. बारलिंगे ओळखतात आणि त्यामुळेच ही कादंबरी सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत केवळ विश्वासार्ह व अप्रतिमही होते.
आजच्या पिढीतील लेखक सदानंद देशमुख यांची 'बारोमास' असो, आनंद यादव यांची 'नटरंग' असो, ह. मो. मराठे यांची 'काळेशार पाणी' असो, अशा विविध आशय व्यक्त करणाऱ्या कादंबऱ्यांसंदर्भात लेखकाने दिलेले तपशील आपल्या वाचकवृत्तीला हेलावून सोडतातच, शिवाय वाचकाला एक वेगळी नजर देऊन जातात. या पुस्तकासाठी निवडलेल्या कादंब-यांची ज्या चिकित्सक दृष्टीने समीक्षा केली आहे, ती वाचल्यानंतर मूळ कलाकृती पुन्हा नव्याने वाचाविशी वाटते.
लक्षवेधी कादंब-या :
डॉ. चंद्रकांत बांदिवडेकर
हर्मिस प्रकाशन
पानं : २००
किंमत : १९० रुपये

चांदो-यात दडलेली इतिहासाची पाने

रायगड जिल्ह्यातील चांदोरे या गावी मुंबई विद्यापीठाच्या बहि:शाल विभागाकडून इंडियन स्टडी सेंटर (इंस्टुसेन) या संस्थेच्या मदतीने उत्खनन सुरू आहे. या उत्खननातून हाती लागलेला एकेक तुकडा आपल्या भावविश्वाचा शाश्वत भाग कसा होतो, याचा हा वेध

चांदोरे हे रायगड जिल्ह्यातलं, माणगाव तालुक्यात वसलेलं छोटंसं गाव. मुंबईहून अवघ्या चार-पाच तासांच्या प्रवास अंतरावर, सोन्याच्या गणपतीच्या चोरीच्या निमित्ताने हल्लीच सुप्रसिद्ध झालेल्या दिवेआगरच्या जवळ. आज या गावाच्या शिरपेचात अनेक मानाचे तुरे आहेत.
तंटामुक्त गाव, हागणदारीमुक्त गाव, निर्मल गाव, इत्यादी, पण आज या गावात पोरांपासून- थोरांपर्यंत सर्वाना चुंबकीय आकर्षणाने खिळवून ठेवलं आहे, ते इथे सुरू असलेल्या रामेहर्षक पुरातत्त्वीय उत्खननाच्या दुस-या वार्षिक मोसमाने. हे उत्खनन मुंबई विद्यापीठाच्या बहि:शाल विभागाच्या निर्देशक मुग्धा कर्णिक यांच्या मार्गदर्शनाखाली, इंडियन स्टडी सेंटर (इंस्टुसेन) या संस्थेच्या मदतीने सुरू असून त्याचे धुरीण आहेत, या विभागात पुरातत्त्व विद्या शिकवणारे डॉ. कुरुष दलाल.
''या चांदोरे गावाने हजारेक वर्षापूर्वी अद्वितीय असं वैभव व भरभराट पाहिली. त्याचा शोध घेण्यासाठी, त्या रोमांचकारी इतिहासाचे वैशिष्टय़पूर्ण पदर उलगडण्यासाठी आम्ही दरवर्षी इथे उत्खनन करतो,'' डॉ. दलाल सांगतात. त्यांच्याबरोबर मदतीला असतात, त्यांचे नवे-जुने विद्यार्थी- कुतूहल, ज्ञानार्जन व उत्साहाने भारावलेले. शहरातल्या सुख-सोयी सोडून, मातीत हात-पाय माखून, भूतकाळाशी एक अपूर्व, अतूट नाते जोडू पाहणारे.
सुमारे हजारेक वर्षापूर्वी कोकणपट्टीवर शिलाहार वंशाचं राज्य असे. हे राजे पूर्वी राष्ट्रकूट, म्हणजे घारापुरी (एलिफंटा) येथील अप्रतिम शिल्पांची निर्मिती ज्यांच्या कारकीर्दीत झाली, त्यांचे मांडलिक होते. नंतर ते स्वायत्त झाले. शिलाहार हे पूर्णपणे स्थानिक, मराठी घराण्याचे राजे. त्यांचे सर्व शिलालेख, ताम्रपट जुन्या परंतु शुद्ध मराठीत कोरलेले आढळतात. यामुळे व इतर अवशेषांमुळे आपल्याला त्यांच्या राज्याच्या सीमा, त्यांची प्रशासनव्यवस्था, कायदेकानू, लोकजीवनावर, धार्मिक समजुती, यांच्याबद्दल माहिती मिळते. इतकंच नव्हे तर इतर पुराव्यांशी त्यांची सांगड घालून गतकाळाचं परिपूर्ण चित्र आपल्याला रेखाटता येतं व आज हे चित्र आहे एका आर्थिक व सांस्कृतिक समृद्धीने नटलेल्या चांदोरे गावाचं.
उत्तरेला माणगावकडून व दक्षिणेला गोरेगावाकडून येणा-या व्यापारी मार्गाचा चांदोरे इथे संगम होतो. पश्चिमेकडील राजापूरच्या खाडीतल्या बंदरांमध्ये मालाची ने-आण याच चांदोरे गावातून होत असे. या व्यापारी केंद्रात ओसंडणा-या समृद्धीची जपणूक करण्यासाठी, वाढीस लावण्यासाठी श्रद्धेने मंदिरं बांधली. अक्षत पुरवठय़ासाठी योग्य ठिकाणी पाण्याचे तलाव बांधले. इडा-पिडा टळो म्हणून चित्रशिल्पांच्या शिळा उभारल्या.बंदरातून पुढे हा माल घारापुरी, उरण, खारेपाटण, सोपारा, कल्याण, सोमनाथ अशा ठिकाणी जात असे. या सर्व दळणवळणाचे धागेदोरे हळूहळू हाती येऊ लागले आहेत. उत्खननाच्या निमित्ताने.
उत्खननाची ठिकाणं सर्वसाधारणपणे मनुष्यवस्तीपासून दूर असतात. किंबहुना त्यामुळेच ती आधुनिक मानवी अतिक्रमणांपासून सुरक्षित राहतात. त्याच्यावर धूळ-मातीचे थर बसून तो खजिना नजरेआड होतो अन् त्याचे भाग्य उजळते एके दिवशी उत्खनन आरंभणा-या कुदळीच्या आघाताने!''उत्खनन एक जादू आहे, एक नशा आहे, एक ब्रह्मानंदी टाळी आहे, तसंच ऐतिहासिक सत्याचं कोडं उलगडून टाकणारी किमया आहे,'' असं सांगतात वैद्यनाथन अय्यर. यांनी हौसेने उत्खननात भाग घेतला व या कार्यात यथाशक्ती नियमित हातभार लावतात.
''यातून आपल्या हाती येणारी खापरं व हत्यारं, अवजारं व दागिने, भांडी व विटा, नाणी व शिलालेख बोलतात आपल्याशी.. हितगुज करतात. त्यांच्या हृदयात अडलेली गुपितं धीरेधीरे सांगतात आपल्याला. एकेका तुकडयानिशी जसं कोडं उलगडत जातं, चित्र स्पष्ट होऊ लागतं, तसतसा प्रत्येक तुकडा आपल्या भावविश्वाचा एक शाश्वत भाग होऊन बसतो.''
चांदोरे गावातली माणसंही या उत्खननाशी भावनेने बांधली गेली आहेत. इथे सापडलेलं शिवमंदिर व त्याला लागून असलेली पुष्करिणी, तसंच सभोवतालच्या परिसरात विखुरलेली चित्रशिल्पं व शिलालेख यांचं ऐतिहासिक महत्त्व त्यांच्या मनावर कोरलं जात आहे. दररोज इथे कुतूहलापोटी जवळपासच्या गावांतून अनेक पाहुणे येतात व उत्खनन करणारे विद्यार्थी त्यांना उत्साहाने सर्व माहिती पुरवतात.  ''ही जनसंपर्काची प्रक्रिया फार महत्त्वाची आहे,'' डॉ. दलाल सांगतात. ''आपल्या ऐतिहासिक वारशाबद्दल प्रेम व त्याचं जतन करण्याची प्रेरणा याचं लोकशिक्षण याद्वारे होतं. सरकार दरबारी या कामासाठी निधी व इतर संसाधनं उपलब्ध करून देण्यासाठी हाच जनमताचा रेटा आवश्यक आहे. ही जबाबदारी उचलायला स्थानिक लोक उत्सुक आहेत, ही एक स्वागतार्ह बाब आहे व यातूनच पुढे अधिक महत्त्वाकांक्षी कार्यक्रम आखायला मदत व पाठिंबा मिळेल.''

विविधतेतही वैविध्य

कोणत्याही गोष्टीत वैविध्य असेल तर ती गोष्ट अधिक आनंददायी वाटते. वैविध्याला नावीन्याची किनार लाभलेलं ३३ कलाकारांच्या चित्रांचं प्रदर्शन 'नेहरू आर्ट गॅलरी'मध्ये भरलं आहे. 'युनायटेड ३३ – कलर सेरेनिटी' ह्या शीर्षकाखाली या सर्व चित्रकारांना एकत्र आणलंय ते 'आर्ट एन हार्ट' या संस्थेचे संस्थापक आणि संचालक प्रदीप कनिक यांनी.

सुरुवातीची काही वर्ष केवळ खडूचे सहा रंग आणि हातभर लांबीच्या चित्रकलेच्या वहीत चित्र काढणा-या लहान मुलाच्या हातात काही काळानंतर मोठ्ठा कॅनव्हास येतो, वेगवेगळ्या छटांमधल्या रंगांची अख्खी दुनिया त्याच्यापुढे खुली होते, चित्रकलेतले नवनवीन प्रकार उमगत जातात आणि मग कलेचे किती आविष्कार साकारू आणि किती नको, अशी भावना त्या चित्रकाराची होते. 'नेहरू सेंटर'च्या प्रशस्त आर्ट गॅलरीमध्ये आपल्या चित्राचं प्रदर्शन भरवताना या चित्रकारांचीही अशीच काहीशी मनोवस्था असावी. इंदूर आणि मुंबईच्या ३३ कलाकारांच्या चित्रांचं प्रदर्शन 'नेहरू आर्ट गॅलरी'मध्ये भरलं आहे. 'युनायटेड ३३ – कलर सेरेनिटी' ह्या शीर्षकाखाली या सर्व चित्रकारांना एकत्र आणलंय ते 'आर्ट एन हार्ट' या संस्थेचे संस्थापक आणि संचालक प्रदीप कनिक यांनी.
मुळचे इंदूरचे असलेले प्रदीप कनिक हे स्वत: एक चित्रकार आहेत. नवीन चित्रकारांना वाव मिळावा, त्यांची कला लोकांपर्यंत पोहोचावी म्हणून त्यांच्या संस्थेने हे प्रदर्शन भरवलं आहे. ''मी १९९० मध्ये मुंबईत आलो आणि १४ वर्ष मुंबईत राहतो. चित्रकलेच्या क्षेत्रात टिकून राहण्यासाठी, नाव कमावण्यासाठी किती स्ट्रगल करावं लागतं हे मी अनुभवलं आहे. त्यामुळेच या नव्या चित्रकारांची कला लोकांसमोर यावी, या दृष्टीने मी हा उपक्रम राबवत आहे'', असं ते सांगतात.
जलरंग, ऑइल पेस्टल्स, शाई, स्प्रे-पेंटिंग, अ‍ॅक्रेलिक यांसारख्या विविध माध्यमांत रंगवलेली चित्रं या प्रदर्शनात पाहायला मिळतात. माध्यमांबरोबरच भिन्न शैलीतली चित्रं या प्रदर्शनात आहेत. अ‍ॅब्स्ट्रॅक्ट पेंटिंग, लॅण्डस्केप, ट्रॅडिशनल वर्क, संकल्प चित्रं, कोलाज, फिगरेटिव्ह पेंटिंग या चित्रांमध्ये मन अक्षरश: 'रंगून' जातं. गोरखपूरच्या राधिका सेकसरिया यांनी स्प्रे-पेंटिंगद्वारे रेखाटलेली दुर्गामाता आणि गणपती सर्वाचं लक्ष वेधून घेत आहेत. केवळ पांढरा आणि काळा रंग वापरून त्यांनी ही चित्रं रंगवली आहेत. रंगछटा आणि प्रकाशाचा योग्य प्रमाणात वापर केल्यामुळे या दोन प्रतिमा परिणामकारक झाल्या आहेत. या प्रतिमांच्या शेजारी लाल आणि पिवळ्या रंगात असलेली नक्षी चित्राला उठाव देते. मंशा प्रदीप या 'आर्ट एन हार्ट' या संस्थेच्या संचालिका असून त्यांनी 'माइंडस्केप' या मथळ्याखाली त्यांची चित्रं साकारली आहेत. संपूर्ण कॅनव्हासवर आधी ऑइल पेस्टलने काम करून त्यानंतर ब्रशच्या मागच्या टोकाने प्रतिमांनुसार रंग कोरून काढत मनातील वेगवेगळे भाव प्रतित केले आहेत. या चित्रांमध्ये त्यांनी वेगवेगळ्या रंगसंगतींचा वापर केला आहे. याच प्रदर्शनात नेपाळची खासियत असलेली 'थंका पट्टचित्रं'सुद्धा पाहायला मिळतात. अ‍ॅक्रेलिक रंगांचा वापर करून रंगवलेल्या या चित्रांमध्ये डॉ. सुधा वर्मा यांनी ध्यानावस्थेत असलेल्या पाच बुद्धांचं मंडल दाखवलेलं आहे. 'ट्रॅडिशनल वर्क'मध्ये हातखंडा असलेल्या शुभा वैद्य यांच्या चित्रांमध्ये केलेला आकर्षक रंगांचा वापर विशेष भावतो. 'स्त्री आणि पुरुष एकमेकांना कसे पूरक आहेत', हे त्यांनी त्यांच्या चित्रांतून मांडलं आहे. एका चित्रात त्यांनी संसार आणि नोकरीच्या सर्व आघाडया यशस्वीपणे सांभाळणारी स्त्री आणि पुरुषाच्या हातात मात्र फक्त पैसा, असं चित्रण केलं आहे, तर दुस-या चित्रात त्यांनी एका वृक्षाच्या रूपात पुरुष एका स्त्रीला कसा आधार देतो आणि त्या जोरावर स्त्री संसार सांभाळते, हे दाखवलं आहे. मुंबईच्या एम. आय. शेख यांनी फक्त काळ्या रंगाच्या बॉल पेन आणि शाई पेनाच्या सहाय्याने काढलेली मुंबईतील काही प्रसिद्ध ठिकाणांची चित्रं विशेष दाद द्यावीत अशीच आहेत. या चित्रांमध्ये दाखवलेले बारकावे वाखाणण्याजोगे आहेत. पटकन पाहिल्यानंतर एखादं 'कृष्णधवल' छायाचित्रंच वाटावं इतकी, ही चित्रं जिवंत भासतात. विशेष बाब म्हणजे, शेख यांनी चित्रकलेचं कोणतंही शिक्षण घेतलेलं नाही.
ज्येष्ठ आणि नवोदित कलाकारांची साधारण २३० चित्रं या चित्रप्रदर्शनात पाहायला मिळतात. त्यामुळेच 'वैविध्य' हे या प्रदर्शनाचं प्रमुख वैशिष्य आहे, असं म्हणता येईल. नव्या दमाच्या चित्रकारांनीही ह्या चित्रप्रदर्शनाच्या निमित्ताने आपलं कसब दाखवलेलं आहे. इंदूरमधील धार या भागात राहणारे संजय लाहोरी हे नवोदित चित्रकार असून, त्यांची १० चित्रं या प्रदर्शनात समाविष्ट करण्यात आली आहेत. या प्रदर्शनातील सहभागाबाबत विचारलं असता ते म्हणाले, 'मी चित्रकलेचं प्रशिक्षण घेतलेलं नाही. पण प्रदीप कनिक यांनी माझ्यातल्या कलेची नोंद घेऊन मला ही संधी दिली आहे. मी ज्या भागात राहतो त्या भागाचं चित्रण करायला मला नेहमीच आवडतं. मुंबईसारख्या मोठया शहरात चित्रप्रदर्शनात सहभागी झाल्याने जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत आमची कला पोहोचते आणि आम्हालाही खूप नवीन गोष्टी शिकायला मिळतात.' 'बहोरिया' या नावाने प्रसिद्ध असलेलं मध्य प्रदेशचं लोकनृत्य, मांडोवचं निसर्गचित्रं, अशी चित्रं त्यांनी साकारलेली आहेत. रतलामच्या वंदना केरावतची जहाज आणि समुद्राचं दर्शन घडवणारी चित्रं, संकल्पचित्रांशी साधम्र्य साधणारी टीना सेठिया हिची चित्रं, रोशनी शर्मा हिने ऑइल आणि अ‍ॅक्रेलिक रंगांत रंगवलेले राधाकृष्ण, तर चार्मी गणत्रा, पिंकी कुशवाह, प्रखर नाशिककर, रितू लाहोटी, सोनल काब्रा यांची अ‍ॅब्स्ट्रॅक्ट पेंटिंग्जसुद्धा चित्रप्रेमींचं लक्ष वेधून घेत आहेत.
चित्रांबरोबरच वीस शिल्पांचा समावेश या प्रदर्शनात करण्यात आला आहे. अजय पुण्यासी यांनी लहान मुलाच्या दिनचर्येतले विविध भाव फायबरच्या मूर्तीमधून आकाराला आणले आहेत, तर एल. एन. मयूर यांनी लाकडामध्ये भरतभेट, आई-मूल अशा मूर्ती घडवल्या आहेत. कौशल साहू या तरुणाने फायबरच्या माध्यमातून साकारलेल्या मूर्तीही आकर्षक आहेत.
'आर्ट एन हार्ट' या संस्थेचे संस्थापक प्रदीप कनिक यांना या संस्थेच्या उपक्रमाविषयी विचारलं असता ते म्हणाले, 'ही संस्था मी पाच वर्षापूर्वी स्थापन केली. आता या संस्थेची व्याप्ती वाढत आहे. देशविदेशातील अनेक कलाकार आमच्या संस्थेशी जोडले जात आहेत. लवकरच आम्ही आमची वेबसाइटही चालू करत आहोत.'
इतर कलांच्या तुलनेत अजूनही चित्रकलेला म्हणावा तितका लोकाश्रय मिळालेला नाही. मग अशा परिस्थितीत चित्रकला सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी तुमची संस्था काय करते, असे विचारताच ते म्हणाले, 'हल्ली चित्रकला ही बऱ्याचशा प्रमाणात 'बिझनेस ओरिएन्टेड' झाली आहे. लोक एखाद्या नावाजलेल्या चित्रकाराच्या चित्रासाठी वाटेल तेवढी किंमत मोजायला तयार असतात. कारण तेच चित्र काही वर्षानंतर बाजारात जास्त किमतीने विकलं जाणार असतं. त्यामागे कलेविषयी तळमळ फार कमी असते. सरकारकडूनही चांगल्या उपक्रमांची नोंद घेतली जात नाही. गेल्या पाच वर्षात आम्हाला शासनाकडून कोणत्याही प्रकारची मदत मिळालेली नाही. पण या सगळ्यामध्ये नवोदित कलाकारांची कला मारली जाते. म्हणूनच फक्त 'लोकांनी त्यांच्या कलेची घेतलेली नोंद' एवढयापुरतं मला या संस्थेचं काम मर्यादित ठेवायचं नाही. अशा प्रदर्शनांमधून चित्रकारांना आर्थिक उत्पन्नही प्राप्त व्हावं, हाही हेतू या प्रदर्शनामागे आहे.' आपल्या उत्पन्नाचा काही भाग धर्मादाय संस्थेला दान करून ही संस्था आपली सामाजिक जबाबदारीसुद्धा पार पाडत आहे.
कलारसिकांनी या प्रदर्शनाला भेट देऊन 'चित्रानंद' घेतला, तरच जुन्या-नव्या कलाकारांना एकत्र आणणा-या 'चित्रकला प्रदर्शना'च्या या कॅनव्हासवर रंग भरले जातील. २० मेपर्यंत सकाळी ११ ते ७ या वेळेत सक्र्युलर गॅलरी, नेहरू सेंटर, वरळी येथे हे प्रदर्शन चालू राहील.

लोककलेचं व्यासपीठ!

कोकणात 'प्रहार'चा वर्धापन दिन साजरा करताना कोकणातीलच कलाकारांच्या लोककलांना व्यासपीठ उपलब्ध करून देऊ, ही उद्योगमंत्री आणि 'प्रहार'चे संपादकीय सल्लागार ना. नारायण राणे, रत्नागिरी-सिंधुदुर्गचे खासदार आणि 'राणे प्रकाशन'चे संचालक डॉ. निलेश राणे तसेच 'स्वाभिमान'चे संस्थापक-अध्यक्ष आणि 'राणे प्रकाशन'चे संचालक नितेश राणे यांनी मांडलेली संकल्पना. त्यातून रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांध्ये शेकडो कलावंतांनी या व्यासपीठावर येऊन शहरी प्रेक्षकांना मनोरंजनाचा निखळ आनंद दिला. आता ही लोककला मुंबापुरीच्या दारी आली आहे.

धार्मिक, ऐतिहासिक प्रसंगांमधून उभे राहणारे प्रसंग आणि मनोरंजनातून होणारं समाज प्रबोधन.. असंख्य लोककलांनी वर्षानुवर्षे कोकणाचं सांस्कृतिक भरणपोषण केलं. कुठलंही लिखित साहित्य नसलेल्या आणि तरीही वर्षानुवर्षे टिकून राहिलेल्या कोकणी लोककला प्रकारांनी कोकणाला सकारात्मक दिशा दिली. आज अवघ्या महाराष्ट्रात कोकणाचं उठून दिसणारं वेगळेपण हे कदाचित या लोककलांच्या संस्कारांमधूनच जन्माला आलं असावं. वाढत्या शहरीकरणामुळे अस्तंगत होत चाललेल्या या लोककलांना 'प्रहार'ने भक्कम व्यासपीठ दिलं आणि रत्नागिरी-सिंधुदुर्गात असंख्य लोककलाकारांनी यशस्वी केलेला लोककलांचा महोत्सव आज मुंबईच्या दारात येऊन ठेपला आहे. आता प्रतीक्षा आहे ती मुंबईकरांच्या कौतुकाच्या थापेची.
कुठलाही समाज सुदृढ होतो तो तिथल्या चालीरीतींनी, संस्कारांनी. हे संस्कार घडवण्यात मोठा वाटा असतो तो विविध सांस्कृतिक चळवळींचा. यादृष्टीने कोकण खूपच संपन्न आहे. कोकणातल्या प्रत्येक गावात असंख्य कलाकार आहेत. प्रत्येक गावाने आपापल्या परीने लोककलांचं जतन केलं आहे. एका पिढीने दुस-या पिढीकडे हा अनोखा ठेवा हस्तांतरित केला आहे. कसलंही स्क्रिप्ट नसतानाही या लोककलांनी आपली अवीट गोडी कायम ठेवत अनेक पिढय़ा समृद्ध केल्या आहेत. रात्र सुरू होताना सुरू होणा-या या लोककला अगदी दिवस उजाडेपर्यंत तेवढय़ाच उत्साहात चालंत.
१९८० सालापर्यंत रत्नागिरी जिल्हा मंडणगडपासून दोडामार्गपर्यंत विस्तारलेला होता. १९८० साली सिंधुदुर्ग स्वतंत्र जिल्हा झाला. मात्र या दोन्ही जिल्ह्यांची लोककलांची नाळ एकच आहे. काही-काही कलाप्रकारांचं सादरीकरण स्वतंत्र असलं तरी त्याची जातकुळी एक आहे. सिंधुदुर्गात दशावताराचं प्रमाण खूप मोठं आहे, तर रत्नागिरी जिल्ह्यांत नमन आणि जाकडीचं प्रमाण अधिक आहे. एखादी पौराणिक कथा संगीतबद्ध आणि नाटयमय पद्धतीने मांडणारं दशावतार आणि नमन आजही रसिकांना खिळवून ठेवतात.
ठेका धरायला लावणारी जाकडी मनोरंजनाबरोबरच प्रबोधनाचं भानही विसरत नाहीत. त्याखेरीज संतांची आठवण कायम ठेवणारी हजारो भजन मंडळं, काटखेळ, कापडखेळे, ढोल नृत्य, चपय नृत्य, वारली नृत्य, गोंधळ, पालखी नृत्य, दांडपट्टा, गज नृत्य, गोफ नृत्य, समई नृत्य यासारख्या असंख्य कलाप्रकारांनी कोकणाला संपन्नता दिली आहे.
बदलत्या काळात टीव्हीचं आक्रमण वाढत गेलं. जगण्याच्या स्पर्धेमुळे गावाकडून शहराकडे धावणाऱ्यांची संख्या वाढली. मानसिक आनंद देणा-या या लोककलांमुळे पोट भरत नसल्याने असंख्य लोककलावंत रोजीरोटीसाठी शहराकडे वळले. त्यामुळे या लोककलांचं सादरीकरण करणारी कलावंत मंडळी आणि साहजिकच लोकाश्रय कमी होत गेला. मुळातच कुठलंही लिखित स्वरूप नसलेल्या लोककलांचं अस्तित्व नष्ट होईल की काय, अशी भीती अलीकडच्या काळात निर्माण झाली आहे.
या लोककलांमधील दशावताराला थोडी अधिक प्रसिद्धी मिळाली आहे.
'सिंधुदुर्गचा दशावतार' या शब्दाला ओळख आहे. काही टीव्ही कलावंतांमुळे रत्नागिरी जिल्ह्यांत जाकडी हा लोककला प्रकार असल्याचं प्रेक्षकांना कळलं, पण ही नुसती ओळख झाली. व्यावसायिकतेच्या बाजारात या लोककला खूपच अनोळखी आहेत. दशावतार असो किंवा नमन, गज नृत्य असो किंवा जाकडी या लोककला काय आहेत, याची ओळख आजच्या शहरी प्रेक्षकांना आहे का, या प्रश्नाचं उत्तर नकारात्मकच येतं. म्हणूनच 'प्रहार'ने पुढाकार घेत अशा लोककलांना शहरी प्रेक्षकांसमोर आणण्यासाठी भक्कम व्यासपीठ देण्याचा निर्णय घेतला.
वर्धापन दिनाचं औचित्य साधून रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात ठिकठिकाणी लोककलांची महोत्सववजा स्पर्धा झाली. सासू-सुनांच्या मालिकांमध्ये अडकून पडणा-या शहरी प्रेक्षकांनी या लोककलांना मनापासून दाद दिली. आजही थोडी-थोडी तग धरून राहिलेल्या लोककलावंतांनी प्रेक्षकांचं मनसोक्त मनोरंजन केलं. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात कणकवली केंद्रावर तर रत्नागिरी जिल्ह्यात सहा केंद्रांवर ही स्पर्धा झाली. हजारो लोककलावंत त्यात सहभागी झाले. दशावताराबरोबरच आडदशावतार, बालदशावतारही सादर झाले.
दशावतार असो किंवा नमन यातील स्त्रीपात्रं सादर व्हायची पुरुषांकडूनच. पण ही पारंपरिक चौकट मोडून सिंधुदुर्गात महिलांनी दशावतार सादर केला तर रत्नागिरी महिलांच्याच एका मंडळाने नमन सादर केलं. सिंधुदुर्गातल्या लहान मुलांच्या टीमनं दहीहंडी नृत्य करून रसिकांची वाहवा मिळवली. परंपरेच्या जोखडातल्या महिलांना थोडं मुक्त करणारी पारंपरिक मंगळागौर दोन्ही जिल्ह्यांतल्या आजच्या पिढीने तेवढय़ाच उत्स्फूर्तपणे सादर केली. काटखेळ, कापडखेळयांबरोबरच्या संकासुराने लहानच नाही तर मोठय़ा प्रेक्षकांचंही लक्ष वेधून घेतलं. जाकडीने ताल धरायला लावला. ढोलवादन आणि पालखीनृत्याने शिमगोत्सवाची आठवण ताजी केली.
रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांतल्या ग्रामीण भागात कशीबशी तग धरून राहणारी ही लोककला या दोन्ही जिल्ह्यातल्या शहरी प्रेक्षकांसमोर आली. पण तेवढंच तिच्या नशिबात आहे का? या लोककलेला लोकाश्रय आणि राजाश्रय मिळवून देण्यात कोणीतरी पुढाकार घ्यायलाच हवा ना, याच विचारातून ना. नारायण राणे, डॉ. निलेश राणे आणि नितेश राणे यांनी या लोककलांना 'प्रहार'चं व्यासपीठ दिलं. पण तेवढय़ावरच थांबून स्वत:ची पाठ थोपटून घेण्यापेक्षा 'प्रहार'नं पुढचं पाऊल उचललं आणि आज या लोककला मायानगरीच्या दाराशी आल्या आहेत.
गावाकडच्या माती-वा-याचंही कौतुक असलेले चाकरमानी या लोककलेचं स्वागत करतील, यात शंका नाही. यातल्या बहुतांश चाकरमान्यांचं बालपण अशाच लोककलांनी समृद्ध केलं असेल. अनेकांनी आपल्या बालपणात, तरुणपणात या लोककलांमध्ये सहभागही घेतला असेल. त्यामुळे या लोककलांच्या स्वागताला ते येतीलच, याची खात्री आहे. पण आपल्या गावच्या लोककलांना मोठं व्यासपीठ मिळवून देण्यासाठी त्यांनी या लोककला प्रकारांची ओळखही नसलेल्या आपल्या इतर सहका-यांनाही या स्वागताला आणावं, एवढीच अपेक्षा!

पाण्याची बचतकथा

पाणी प्रश्नाचे अभ्यासक मुकुंद धाराशिवकर यांचे 'दुष्काळ भेडसावतोय? : उपाय तुमचे.. तुमचेच पाणी!' हे 'मनोविकास प्रकाशन'चे पुस्तक लवकरच प्रकाशित होत आहे. या पुस्तकातील त्यांचे मनोगत..
 

'पाणी' नसते तेव्हा होणारी कासावीस आणि घागरभर पाण्यासाठी मैलन्मैल अंतर तुडविणे यामुळे त्याचे महत्त्व पुन:पुन्हा जाणवत राहते आणि आता पाणी नाही. मी तरी काय करणार म्हणून हताश झालेले चेहरे डोळ्यांसमोर येतात. नजरेसमोर पिके जळताहेत आणि आपण काहीही करू शकत नाही ही हतबलता डोळ्यांतून स्पष्टपणे वाचता येते. पाणी महत्त्वाचे आहे याबद्दल दुमत असायचे कारणच नाही. पण आपण निसर्गाला गृहीत धरतो. आपल्याला हवा तेव्हा, हवा तितका फक्त तितकाच पाऊस पडेल अशी अपेक्षा मनात ठेवतो आणि तसे घडले नाही की निराश होऊन स्वस्थ बसतो. 'आम्ही काय करणार? हे काही आमच्या आवाक्यातले काम नाही, हे शासनाचे काम. आम्ही आपली लहान माणसे!' म्हणून जबाबदारी झटकू पाहतो. हा कुणालाही दोष देण्याचा प्रयत्न नाही. मोठा प्रश्न सोडवायचा असेल तर अनेक अंगांनी चढाई करायची तयारी ही करावीच लागते. शासन आपल्या पद्धतीने आणि आपल्या गतीने काम करणार आहे. करीतही आहे. आपणही काही करू शकतो. अनेक कामांसाठी पाणी लागते हे जरी खरे असले, तरीही शेतीसाठी आणि अन्नधान्य उत्पादनासाठी लागणारे पाणी हे एकूण पाण्याच्या ७५ ते ८५ टक्के इतके असते. (आज आपण भारतात ८५ टक्के पाणी शेतीसाठी वापरतो) त्यामुळेच पाण्याचा विचार करीत असताना केवळ पिण्यासाठी किंवा नागरी वापरासाठी पाणी एवढा विचार करता येणे अशक्य आहे. शेतीसाठी पाणी हा अपरिहार्य घटक आहे. उद्योगधंदे व वस्तुनिर्मिती, विद्युतनिर्मिती, मलनि:सारण अर्थात नागरी स्वच्छता हे आणखी दोन पाण्याचे अटळ उपयोग! या खेरीजही आपण इतर अनेक कामांसाठी पाणी वापरतो. वापरता वापरता नासधूस करतो, उधळतो आणि मग पाणी पुरत नाही म्हणून ओरडा करतो.
पाणी हा काळजी करावयाचा प्रश्न आहे की काळजी घ्यायचा या प्रश्नावर अनेक तज्ज्ञांचे अनेकदा वाद-संवाद सुरू असतात. हे चांगल्या समाजस्वास्थ्याचे लक्षण आहे. माझ्या मते काळजीपूर्वक पाण्याची जपणूक आणि उपलब्ध पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन हा या प्रश्नाच्या सोडवणुकीकडे जाणारा खरा मार्ग आहे. अर्थात हा काही राजमार्ग नाही. हा प्रश्नच मुळी इतका साधा आणि सरळ नाही. त्यामुळेच 'विविधांगी प्रश्नांसाठी अनेक मार्गानी प्रयत्न' हेच त्याचे उत्तर असू शकते. अनेक कामांसाठी उत्तर असू शकते. पाण्याचा प्रश्न सोडविण्याचा हा बहुपदरी मार्ग आहे. कोणताही फक्त एकच मार्ग स्वीकारायचे ठरविले तर तो अपूर्ण पडू शकेल. यासाठी अनेक पैलू अभ्यासावे लागतात. मुळात पाण्याचा प्रश्न हा मुळी फक्त पाण्याचा प्रश्न नाहीच. तो आहे पाण्याच्या वाढत्या मागणीचा! वाढत्या लोकसंख्येच्या पाण्याच्या गरजेचा प्रश्न. आज भारताची लोकसंख्या १२१ कोटींच्या पुढे जाऊन पोहोचली आहे. जी २०५० पर्यंत ती १६० कोटींपर्यंत जाण्याची शक्यता आहे. या काळात आपले धान्य उत्पादन ५० कोटी टनावरून २०० कोटीपर्यंत जाऊन पोहोचले आहे आणि त्यामुळेच आज धान्याची टंचाई भासत नाही. २०५०पर्यंत ते आपल्याला ४०० कोटी टनांपर्यंत नेऊन पोहोचवायचे आहे आणि तेही उपलब्ध असलेल्या मर्यादित पाणीसाठयांच्या आधारे! अर्थात ही गोष्ट अशक्य नाही. सर्वच पातळ्यांवर सातत्याने नव्या तंत्रज्ञानाचा आधार घेऊन प्रयत्न करावा लागणार आहे. ही प्रगती थांबविता येणार नाही. तसे होऊ देऊही नये.
यातले प्रचंड मोठे प्रकल्प, मध्यम आणि लघु प्रकल्प, नद्यांची खोरेजोडणी, विद्युतप्रकल्प ही कामे शासकीय किंवा खूप मोठया पातळीवरची कामे. ती शासनाच्या आणि उद्योगाच्या पातळीवर त्यांच्या गतीने आणि पद्धतीने होतील. आकडेवारीच्या भाषेत मांडावयाचे झाले तर आपल्याकडे दर मोसमात पडणा-या पावसाने सुमारे ४००० अब्ज घन मी. पाणी उपलब्ध होते. अनेक प्रयत्न करूनही आपण यातले १९०० अब्ज घन मीटर इतकेच पाणी अडवू शकणार आहोत. एवढेच करणे शक्य आहे. त्यापैकी १२०० अ.घ.मी. पाणी अडविण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. ६०० अ.घ.मी. पाणी आपण आजपर्यंत अडवू शकलो आहोत. बाकी ६०० अ.घ.मी. पाणी अडविण्याचे प्रयत्न कुठल्या ना कुठल्या कारणाने रखडले आहेत. ते तर पूर्ण करावे लागतीलच, पण शिवाय उरलेले ७०० अ.घ.मी. पाणी अडवून ते वापरात आणणे हे प्रयत्न गरजेचे आहेत. शासन आपल्या पद्धतीने काम करीत आहे आणि करणारही आहे. त्याला अनेक छोटया छोटया पातळ्यांवरून लहान लहान आधार देण्याची गरज आहे. थोडक्यात म्हणजे पाण्याचा प्रश्न जनतेच्या जिव्हाळ्याचा आणि जीवनाचा प्रश्न आहे. तो तसा केवळ प्रश्न न राहता ती लोकचळवळ व्हायला हवी. सतत हा विषय नजरेसमोर राहायला हवा. चच्रेत असायला हवा. कृतीत असायला हवा. प्रसिद्धीच्या झोतात असायला हवा. कुणी तरी जे, लहानसे का होईना पण, चांगले काम केले आहे ते इतरांना स्फूर्ती देणारे ठरायला हवे. हे आपण करू शकतो.

'शिवाजी अंडरग्राउंड..'चा वर्षभरात द्विशतकी पल्ला

शाहीर संभाजी भगत संकल्पित, राजकुमार तांगडे लिखित आणि नंदू माधव दिग्दर्शित 'शिवाजी अंडरग्राउंड इन भिमनगर मोहल्ला' या नाटकाचा द्विशतकी प्रयोग, २० मे रोजी माटुंगा येथील यशवंत नाटयमंदिर दुपारी साडेचार वाजता होणार आहे.

शाहीर संभाजी भगत संकल्पित, राजकुमार तांगडे लिखित आणि नंदू माधव दिग्दर्शित 'शिवाजी अंडरग्राउंड इन भिमनगर मोहल्ला' या नाटकाचा द्विशतकी प्रयोग, २० मे रोजी माटुंगा येथील यशवंत नाटयमंदिर दुपारी साडेचार वाजता होणार आहे. योगायोग म्हणजे या नाटकाचा पहिला प्रयोग वर्षभरापूर्वी म्हणजे २० मे २०१२ या दिवशी यशवंत नाटयमंदिरातच झाला होता.
या महोत्सवी प्रयोगासाठी हिंदी-इंग्रजी रंगभूमी आणि चित्रपट अभिनेते नसिरुद्दीन शहा, 'आयबीएन लोकमत' वाहिनीचे निखिल वागळे, हिंदी चित्रपट अभिनेत्री आणि दिग्दर्शिका पूजा भट आणि कवी पद्मश्री नामदेव ढसाळ हे प्रमुख पाहुणे म्हणून उपस्थित राहणार आहेत. नाटकाच्या महोत्सवी प्रयोगानंतर याच नाटकावर होणा-या 'परिसंवादात'हे विचारवंत आपले विचार मांडणार आहेत. वर्षभरात या नाटकाला एकूण ७ पुरस्कार मिळाले असून त्यात 'झी अवॉर्ड्स , 'म. टा. सन्मान' आणि 'मिफ्टा' यांचा अंतर्भाव आहे. दिल्ली येथे झालेल्या 'आंतरराष्ट्रीय नाटय महोत्सवा'तही या नाटकाची निवड झाली होती.

फाटक्या पुस्तकाचे मनोगत मराठी निबंध

पाकिस्तानी तुरुंगात खितपत पडलेल्या सरबजीत सिंगचा अखेर मृत्यू झाला. तो भारतीय हेर असल्याचे म्हणणे पाकिस्तानने कायम ठेवले. तो गुप्तचर होता की नाही, हा चच्रेचा विषय नाही, पण असलाच तर एखाद्या गुप्तचराचे वास्तविक आयुष्य कसे असते याचा तो जळजळीत नमुना होता. या निमित्ताने हेरगिरीवरचे हे काही प्रश्न..

या आठवडया तील मराठी निबंध प्रश्नमालिका एप्सिओनेज किंवा इंटेलिजन्स या विषयावर आहे.फाटक्या पुस्तकाचे  ब-याच प्रश्नांची उत्तरे वाचकांना माहीत असण्याचे कारण नाही. हेरगिरीच्या बातम्या नेहमीच मनोगत संदिग्ध स्वरूपाच्या असतात, हे त्याचे प्रमुख कारण आहे.

ही संदिग्धता केवळ सामान्य वाचकांच्या वाटय़ाला येते, असे नाही तर सरकारातील अनेक नेत्यांच्या आणि अधिका-यांच्या पदरी येते. जर समस्या उद्भवली तर जनतेच्या क्षोभापासून किंबहुना त्यांच्यासाठी हे एक संरक्षक कवच असते. याला दुसरे नाव आहे Plausible deniability आणि त्याची व्याख्या withholding of information from senior officials in order to protect them from repercussions in the event that illegal or unpopular activities by the agency became public knowledge अशी आहे .

२ मे २०१३. सरबजीत सिंगची इहलोकातील यात्रा संपली. त्याचे पार्थिव भारतात पाठवण्यात आले. हजारो भारतीय नागरिकांनी त्याला निरोप दिला. १९९० साली अटक झाल्यावर सरबजीतची सुटका करण्यासाठी अनेक राजकीय आणि कायदेशीर प्रयत्न करण्यात आले,

पण सरबजीत हा 'रॉ'चा गुप्तचर होता आणि पाकिस्तानातील बॉम्बस्फोटाला जबाबदार होता, या मतावर ठाम राहून पाकिस्तानने त्याची सुटका करण्यास नकार दिला.

हेरगिरीच्या भाषेत तो पाकिस्तानात गेला तेव्हा तो नेकेड म्हणजे आधाराशिवाय गेला असेल किंवा अटक झाल्यावर त्याला 'रॉ'तर्फे थ्रो अवे (वाया घालवण्यायोग्य) किंवा डिसकार्ड (शृंखलेतील इतरांना वाचवण्यासाठी वाया घालवण्यायोग्य) ठरवण्यात आले असेल. तो गुप्तचर होता की नाही, हा चच्रेचा विषय नाही, पण असलाच तर एखाद्या गुप्तचराचे वास्तविक आयुष्य कसे असते याचा तो जळजळीत नमुना होता.

नुकताच सलमान खानचा 'एक था टायगर' हा चित्रपट पडद्यावर येऊन गेला. असे म्हटले जाते की या चित्रपटाची कहाणी 'रॉ'च्या एका गुप्तहेराच्या आयुष्यावर बेतली आहे. 'ब्लॅक टायगर' या नावाने ओळखल्या जाणा-या या गुप्तचराने अनेकदा आगाऊ सूचना दिल्यामुळे पाकिस्तानचे राजस्थान सीमेवर हल्ले करण्याचे मनसुबे निष्फळ झाले होते. १९८३ साली अटक झाल्यावर २००१ साली मुलतानच्या तुरुंगात त्याचा मृत्यू झाला.

वास्तविक आयुष्यात या 'ब्लॅक टायगर'चे नाव काय होते, या प्रश्नाचे उत्तर देणे कठीण आहे, पण उत्तर शोधण्याच्या प्रयत्नात राष्ट्राभिमानाची ज्योत मनात प्रकटेल, अशी आशा आहे. सगळेच हेर असे 'ब्लॅक टायगर' किंवा सरबजीत सिंगसारखे नसतात. काही गुप्तहेर प्रलोभनाला बळी पडून किंवा इतर अनेक कारणानी डबल एजंट बनतात किंवा डिफेक्ट होतात.

आपल्या जनता भाषेत सांगायचे झाले, तर डबल एजंट म्हणजे डबल ढोलकी. एकाच वेळी दोन राष्ट्रांसाठी काम करणारे हेर. हे काम करता करता कधीतरी पितळ उघडे पडते आणि एकच पर्याय उरतो तो म्हणजे दोहोपैकी जे राष्ट्र वैयक्तिक स्वार्थासाठी सोयीचे असेल, त्या राष्ट्रात पलायन करणे. अर्थातच दुस-या राष्ट्राची आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नाचक्की होते.

२००४ साली दिल्लीत 'रॉ'चा एक उच्चपदस्थ अधिकारी त्याच्या कामाव्यतिरिक्त इतर खात्याचे कागद कॉपी करताना आढळला. त्या अधिका-यावर पाळत ठेवण्यात आली. त्याला रंगेहाथ पकडण्याची तयारी करण्यात आली, पण वरून आदेश मिळेपर्यंत बराच उशीर झाला आणि तो अधिकारी अमेरिकेत पळून जाण्यात यशस्वी झाला. चौकशीत असे आढळले की, तो सीआयएचा 'मोल' म्हणजे छुपा हस्तक होता.

या अधिका-याचे नाव काय?

('द काओबॉइज ऑफ रॉ' या पुस्तकात या प्रकरणाची अधिक माहिती मिळेल. या पुस्तकाचे लेखक बी. रमण हे 'रॉ'चे डायरेक्टर होते.)
पलायन म्हणजे सुटका नाही. भारतीय गुप्तचर संस्थेने कदाचित त्या पळून गेलेल्या अधिका-याला कायदेशीर मार्गाने परत ताब्यात घेण्याचे प्रयत्न चालू ठेवले असतील, पण सर्व राष्ट्रं एकसारखी नसतात. २००६ साली पूर्वाश्रमीचा केजीबी एजंटचा आणि त्यानंतर अमेरिकेत आश्रय घेतलेल्या एका हेराचा लंडनमध्ये मृत्यू झाला. हा गुप्तचर सध्याचे रशियाचे अध्यक्ष पुतीन यांचा कट्टर विरोधक होता. या गुप्तचराने अमेरिकेत आश्रय घेतल्यावर एका चेचेनवादी मुखपत्राचा संपादक म्हणून जबाबदारी स्वीकारली होती. नोव्हेंबर २००६ रोजी अचानक या व्यक्तीची तब्येत बिघडली आणि थोडयाच दिवसात त्याचा मृत्यू झाला. मृत्यूचे कारण अन्नातून विषबाधा. विषपण साधे नाही, तर पोलोनियम २१० म्हणजे किरणोत्सर्गी पोलोनियम. हे किरणोत्सर्गी रसायन फक्त रशियातच मिळते. या व्यक्तीच्या मृत्यूने ग्रेट ब्रिटन आणि रशियाच्या राजकीय संबंधात नवीन तेढ निर्माण झाली. असे म्हटले जाते की, हा विषप्रयोग म्हणजे या गुप्तचराला दिलेली शिक्षा होती.
भारतीय वृत्तपत्रांतसुद्धा या प्रकरणाचा गाजावाजा झाला होता. या गुप्तहेराचे नाव काय?
एजंट किंवा अ‍ॅसेट म्हणजे गुप्तहेर. कधी हे गुप्तहेर वकिलातीचे नोकर म्हणून कामाला येतात, तर कधी एखाद्या सांस्कृतिक मंडळाचे अधिकारी म्हणून. दिवसभराच्या कामाव्यतिरिक्त त्यांचे महत्त्वाचे काम असते ते म्हणजे, ज्या देशात ते आहेत त्या देशातील असंतुष्ट गट किंवा महत्त्वाच्या व्यक्ती शोधून जास्तीत जास्त माहिती गोळा करत राहणे. कधी कधी माहिती अनवधानाने मिळते, तर कधी कधी मोबदल्यासाठी दिली जाते. अशा व्यक्तींना मोल म्हणून संबोधले जाते. सेम्युर हर्श नावाच्या एका लेखकाने काही वर्षापूर्वी भूतपूर्व पंतप्रधान मोरारजी देसाई हे 'सीआयए'चे मोल असल्याचा आरोप केला होता. त्यावरून संसदेत खळ्बळ माजली होती. या लेखकावर मोरारजी देसाईंनी अब्रुनुकसानीचा दावा दाखल केला होता.
सेम्युर हर्शच्या ज्या पुस्तकात मोरारजी देसाई मोल असल्याचा उल्लेख आहे, त्या पुस्तकाचे नाव काय?
हेरगिरीच्या अनेक शाखा आहेत. इतर कुठल्याही ज्ञानशाखेसारखी हेरगिरी एक शास्त्रशाखा आहे. सिनेमात जसे दाखवतात, तसा लपूनछपून काम करणारा गुप्तहेर म्हणजे ह्युमन इंटेलिजन्स किंवा ह्युमिंटमेडिंट म्हणजे राजकीय दृष्टीने महत्त्वाच्या व्यक्तींच्या वैद्यकीय अहवालावर नजर ठेवणे. उदाहरणार्थ, एखाद्या महत्त्वाच्या व्यक्तीला कर्करोग झाला आहे, तर त्या व्यक्तीच्या नजीकच्या काळातील वैद्यकीय चाचण्यांचे अहवाल मिळवणे. असे म्हटले जाते की, मुंबईत झालेल्या २६/११च्या हल्ल्याचा एक उद्देश असा होता की, छबाड हाउस उद्ध्वस्त करणे. कारण छबाड हाउस हे यहुदी प्रार्थनास्थळ असले तरी ते सिग्निंट युनीट होते. सिग्निंट म्हणजे सिग्नल इंटेलेजन्स. अशी सर्व केंद्रे नेहेमी वरवर बघता काही वेगळीच (फ्रंट) असतात. काही वेळा एखाद्या कंपनीचे ऑफिस म्हणून, तर काही वेळा सांस्कृतिक केंद्र म्हणून. जेम्स बाँडच्या कादंबरीत बाँड नेहमीच एका कंपनीचा नोकर म्हणून सर्वत्र वावरतो.
जेम्स बाँडच्या सर्व कादंब-यांमध्ये या कंपनीचा उल्लेख आहे. या कंपनीचे नाव काय?
१९९४ साली भारताचे जीएसएलव्ही उपग्रह आणि क्रायोजेनिक इंजिन्सचे संशोधन अंतिम टप्प्यात येण्याच्या दरम्यान एक दिवशी अचानक इस्त्रोच्या दोन संशोधकांना आणि दोन मालदिवच्या दोन महिला मरीयम रशीदा आणि फौजिया हसन यांना भारताविरुद्ध हेरगिरी करण्याच्या आरोपावरून अटक करण्यात आली. या दोन संशोधकांसोबत आणखी एक व्यापार व्यावसायिक आणि आयपीएस अधिकारी यांना तपासाअंती अटक करण्यात आली. सीबीआय आणि रॉच्या तपासानुसार या दोन महिला 'हनीपॉट' म्हणून काम करत होत्या. '
इस्रे'चे दोन्ही संशोधक या हनीट्रॅपमध्ये अडकून क्रायोजेनिक इंजिनची महत्त्वाची गोपनीय कागदपत्रे परकीयांच्या हवाली करत होते. एखाद्या रहस्यकथेसारखी ही घटना होती. यानंतर नेहमीप्रमाणे प्रसारमाध्यमाचा वापर करून राजकीय नेते उलटसुलट विधाने देत होते. 'रॉ'च्या मते रशियन यंत्रपुरवठादार-माफिया यांच्या फायद्यासाठी या महिला काम करत होत्या. यानंतर सीबीआयने काही वर्षानी हे आरोप मागे घेतले. दोन्ही संशोधक सुप्रीम कोर्टात जिंकले. त्यांना दहा लाखाची भरपाईपण मिळाली, परंतु त्यांची वर्षानुवर्षाची तपश्चर्या मात्र मातीमोल झाली. २०१२ साली दोन्ही महिलांनापण तुरुंगातून मुक्तता मिळाली.
हेरगिरीमध्ये महिलांना 'हनीट्रॅप' म्हणून वापरले जाते, ही गोष्ट सर्वश्रुत आहे. वर लिहिलेल्या वृत्तांतात आरोपी निर्दोष आहेत हे साबित झाले, पण १९६४ सालच्या 'प्रोफ्युमो अफेअर'मध्ये मात्र असे झाले नाही. ब्रिटनचे वॉर सेक्रेटरी जॉन प्रोफ्युमो आणि क्रिस्तीन किलर यांचे लैंगिक संबंध उघडकीस आले. केवळ विवाहबाह्य संबंध हे या प्रकरणाचे स्वरूप नव्हते, कारण क्रिस्तीन किलर ही एका केजीबी एजंट ह्युजिन इव्हानोव्हचीपण शय्यासोबत करत होती. थोडक्यात जॉन प्रोफ्युमो एका हनीट्रॅपची शिकार झाले होते. संसदेत या प्रकरणावर खोटे निवेदन दिल्याने प्रोफ्युमो प्रकरण आणखीच चिघळले. त्यानंतर तत्कालीन पंतप्रधानांनी हे प्रकरण उघडकीस आल्यावर प्रकृती अस्वास्थ्याचे कारण देऊन राजीनामा दिला.
हे पंतप्रधान कोण?
हिंदी चित्रपटात युद्धपटांची कमतरता नाही, पण गुप्तहेर कथांवर आधारित चित्रपट कमी आहेत. आठवणीतला पहिला चित्रपट म्हणजे 'आँखे'. त्यानंतर 'हिंदुस्तान की कसम'. 'हकीकत' हा भारत-चीन युद्धावर आधारित चित्रपट बनवणा-या चेतन आनंदने 'िहदुस्थान की कसम' हा चित्रपट बनवला. प्रिया राजवंश आणि राजकुमार यांनी मुख्य भूमिका केलेला हा सिनेमा बॉक्स ऑफिसवर आदळला. ''जवाब देने आउंगा कसम इस जवानकी कसम हिंदुस्तानकी'' अशा टिपिकल राजकुमार डायलॉगसाठी आणि मदनमोहनच्या गाण्यांसाठी काही प्रेक्षकांनी हा चित्रपट ब्घितला. या चित्रपटाची कथा भारतीय वायू दलाच्या एका कामगिरीवर आधारित होती.
या कामगिरीचे गोपनीय नाव काय?
एप्सिओनेज किंवा इंटेलिजन्स सर्विसेस आणि शोधपत्रकारिता या दोन शाखांमध्ये उद्देश वगळता बरेच साम्य आहे. शोधपत्रकारितेचा एक फटकारा एका रात्रीत सरकार उलथवून टाकू शकतो. वॉटरगेट प्रकरण ज्यामुळे अमेरिकन अध्यक्ष निक्सन यांना राजीनामा द्यावा लागला, हे याचे उत्तम उदाहरण आहे. असे अनेक दाखले देता येतील, पण तूर्तास वॉटरगेटबद्दल एक प्रश्न.
हे प्रकरण वृत्तपत्रांच्या माध्यमातून उघडकीस आणणा-या पत्रकार जोडगोळीचे नाव काय?
अमेरिका आणि रशियामधील शीतयुद्धाच्या दरम्यान कादंबरीकारांचा आवडता विषय म्हणजे या देशांदरम्यान चालणारी गुप्त लढाई. या कथांमधून जन्माला आलेले एक पात्र म्हणजे जेम्स बाँड. जेम्स बाँडच्या कादंब-यामुळे अनेकांना हेरगिरीच्या शास्त्रातील परिभाषा ओळखीची झाली. असेच एक पात्र जे फक्त जेम्स हॅडली चेसच्या कादंबरीत भेटते. 'धिस इज फॉर रीअल', 'हॅव धिस वन ऑन मी', 'यु हॅव्ह युअरसेल्फ अ डील', 'व्हिप ऑफ मनी' या चार कादंब-यांतून या व्यक्तिमत्त्वाचे चित्रण करण्यात आले आहे. या कादंब-यांवर आधारित एकही चित्रपट नसल्यामुळे ही व्यक्तिरेखा विस्मरणात गेली असेल. आपण या पात्राला ओळखता का?
आता शेवटचा विचार : स्वार्थाच्या गत्रेत कोसळलेल्या आपल्या सर्वांची खरी लढाई आपसात नसून हिंसक दहशतवादासोबत आहे याचे भान आपल्याला कधी येणार?
(या लेखातील प्रश्नांची उत्तरे याच पुरवणीत इतरत्र)

---

'प्रश्नमालिका' सदरातील प्रश्नांची उत्तरे
१) 'ब्लॅक टायगर' या नावाने ओळखल्या जाणा-या या गुप्तचराचे खरे नाव : रविंद्र कौशिक
२) अमेरिकेत पळून गेलेल्या सीआयए हस्तकाचे नाव : रबिंदर सिंग
३) लंडनमध्ये विषबाधेमुळे मृत्युमुखी पडलेला केजीबीचा पूर्वाश्रमीचा हेर : अलेक्झांडर लिवेनेन्को
४) सेम्युर हर्श यांच्या ज्या पुस्तकात मोरारजी देसाई 'मोल' असल्याचा उल्लेख आहे, त्याचे नाव : प्राइस ऑफ पॉवर
५) जेम्स बाँड या कंपनीचा नोकर म्हणून वावरतो : युनिव्हर्सल एक्सपोर्ट
६) 'प्रोफ्युमो'प्रकरण उघडकीस आल्यावर प्रकृती अस्वास्थ्याचे कारण देऊन राजीनामा दिलेले इंग्लंडचे पंतप्रधान : हेरॉल्ड मॅकमिलन
७) 'हिंदुस्तान की कसम' या चित्रपटाची कथा भारतीय वायूदलाच्या ज्या कामगिरीवर आधारित होती, तिचे गोपनीय नाव : ऑपरेशन कॅक्टस लिली
८) वॉटरगेट प्रकरण वृत्तपत्रांच्या माध्यमातून उघडकीस आणणाऱ्या पत्रकार जोडगोळीचे नाव : कार्ल बर्नस्टीन व बॉब वुडवर्ड
९) जेम्स हॅडली चेसच्या कादंब-यातून भेटणारे पात्र : मार्क गिलँड

मुस्लिमांच्या शैक्षणिक मागासलेपणाची खंत

यंदाच्या युपीएससीच्या परीक्षेत नुकतेच महाराष्ट्रातील दोन मुस्लीम विद्यार्थी उत्तीर्ण झाले. असे असले तरी शिक्षणाच्या बाबतीत राज्यातील मुस्लीम समाज अजूनही मागे आहे. याची नेमकी कारणे काय आहेत?

सरकारी नोक-यांमध्ये अल्पसंख्याक मुस्लीम समाजाचे प्रमाण वाढण्यासाठी मुस्लीम युवकांनी स्पर्धा परीक्षांसाठी आवश्यक असणारी मराठी भाषा चांगल्या पद्धतीने अवगत करणे गरजेचे असल्याचे राज्य अल्पसंख्याक आयोगाचे अध्यक्ष मुनाफ हकीम यांनी म्हटले आहे. हकीम यांचे म्हणणे अयोग्य आहे, असे नाही. मात्र, केवळ मराठी भाषेतील अज्ञानच मुस्लीम समाजाच्या सरकारी नोक-यांमधील अल्प प्रमाणाचे कारण ठरू शकत नाही. स्पर्धा परीक्षा आणि परीक्षांच्या माध्यमातून पोलिस उपनिरीक्षक पदापासून उच्चपदापर्यंत पोहोचण्याची त्यांची इच्छा आणि त्यांच्यातील वैचारिक मागासलेपणा कारणीभूत आहे. केवळ आवाहने करून मुस्लीम तरुण-तरुणी स्पर्धा परीक्षांकडे वळणार नाहीत. स्पर्धा परीक्षा आणि मुस्लीम विद्यार्थी यांच्यात निर्माण झालेली दरी दूर करण्यासाठी हवी ठोस उपाययोजना आणि त्याची नियोजनबद्ध अंमलबजावणी.
राज्य सरकारच्या मराठी विभागामार्फत राज्यात १ ते १५ मे या कालावधीत मराठी भाषा संवर्धन पंधरवडा साजरा केला जात आहे. त्याअंतर्गत आयोजित एका कार्यक्रमात हकीम यांनी मुस्लिमांनी मराठी भाषा चांगल्या पद्धतीने अवगत करण्याचे आवाहन केले. सरकारी नोक-यांमध्ये मुस्लीम समाजाचे प्रमाण दिवसेंदिवस कमी होत असल्याचेही ते म्हणाले. मात्र, गेल्या काही वर्षातील आकडेवारी पाहता प्रमाण कमी होत आहे म्हणण्यापेक्षा प्रमाण आधीपासूनच नगण्य असल्याचे दिसून येते. मात्र हे प्रमाण वाढावे, यासाठी कोणत्याही स्तरावरून प्रयत्न झालेले दिसून येत नाहीत. महाराष्ट्रातील मुस्लीम मुले बहुतांशी उर्दू माध्यमाच्या शिक्षणाकडे वळतात, असे म्हटले जाते. मात्र हे चित्रही सध्या विदारक झाले आहे. याची कारणेही वेगवेगळी आहेत. राज्यातील अनेक ठिकाणच्या विशेषत: ग्रामीण भागातील उर्दू माध्यमाच्या जि. प. स्तरावरील शाळा विद्यार्थ्यांअभावी ओस पडू लागल्या आहेत. पहिली ते चौथीपर्यंत काही उर्दू शाळांमध्ये तर अवघे १०-१२ विद्यार्थीच दिसून येतात. पालकांमध्ये इंग्रजीची वाढती ओढ याला कारणीभूत आहेच. शिवाय चौथीपर्यंत उर्दू माध्यमातून शिक्षण घेतल्यानंतर पुढील उर्दू शिक्षणासाठी ग्रामीण भागात शाळा अथवा महाविद्यालये नसणे हेसुद्धा एक कारण आहे.
अनेक मुस्लीम विद्यार्थ्यांना उर्दू शिक्षणाबरोबरच मराठी शिक्षण हवे असते. मात्र, दोन्ही माध्यमांचे शिक्षण एकत्रित घेता येत नसल्याने एकतर अशा विद्यार्थ्यांना मराठी भाषेला बाजूला ठेवून उर्दूचे शिक्षण घ्यावे लागते अथवा उर्दू शिक्षण बाजूला ठेवत पूर्णपणे मराठीकडे वळावे लागते. राज्यात पहिलीपासून इंग्रजी सक्तीचे धोरण राबवण्यापूर्वीच काही ठिकाणी मुस्लीम शिक्षण संस्थांनी प्राथमिक स्तरापासून सुरू केलेल्या उर्दू माध्यमाच्या शाळांमध्ये इंग्रजी विषयाची जोड दिली. त्यामुळे सुरुवातीपासूनच उर्दू माध्यमाच्या सरकारच्या शाळा ओस पडू लागल्या. सरकारने 'पहिलीपासून इंग्रजी'ची योजना सुरू केली. उर्दू माध्यमातही ती सुरू आहे. मात्र महाराष्ट्रातील मुस्लीम समाज मराठी भाषेतही पुढे आला पाहिजे, अशी प्रामाणिक इच्छा असेल, तर 'पहिलीपासून इंग्रजी'च्या धोरणाबरोबरच उर्दू माध्यमांच्या शाळेत 'पहिलीपासून मराठी'चे धोरण राबवण्याची गरज निर्माण झाली आहे. सध्या उर्दू प्राथमिक शाळांमध्ये तिसरी आणि चौथीच्या विद्यार्थ्यांना मराठीचे प्राथमिक धडे दिले जातात. सध्या काही जिल्ह्यांमध्ये शिक्षणाधिकाऱ्यांनी तोंडी दिलेल्या आदेशामुळे उर्दू शाळेतील पहिली व दुसरीच्या विद्यार्थ्यांना मराठीतून नाव, गाव, राज्याचे नाव आदी प्रश्न मराठीत विचारल्यावर त्याची उत्तरे कशी द्यावीत, याचा सराव घेण्याचा आटापिटा शिक्षक करीत आहेत. मात्र, उर्दू माध्यमातून बाहेर पडलेले हे विद्यार्थी पाचवीपासून पुढे उर्दूतील शिक्षण ग्रामीण भागात उपलब्ध नसल्याने एकतर पुढील शिक्षणापासून वंचित राहणे पसंत करतात अथवा पाचव्या इयत्तेत नाईलाजास्तव मराठी माध्यमात प्रवेश घेतात. मात्र त्यांचा शैक्षणिक आलेख मराठी भाषेतील अज्ञानामुळे प्रत्येक इयत्तेत खालावतो आणि असे अनेक विद्यार्थी दहावीपर्यंतही पोहोचत नाहीत. यासाठी उर्दू शाळेत पहिलीपासून मराठी मुळाक्षरांपासून जोडाक्षरांपर्यंतचे धडे मुस्लीम मुलांनी गिरवले, तर पुढील शिक्षणातील त्यांच्या डोक्यावरील ताण मोठया प्रमाणात कमी होण्यास मदत होईल, असे वाटते.
महाराष्ट्रातील मुस्लीम समाज मराठी बोलत नाही, असे नाही. महाराष्ट्रात जन्मलेल्या प्रत्येक मुस्लीम नागरिक मराठीत संवाद साधू शकतो. मात्र जेव्हा प्रश्न शैक्षणिक स्तरावरचा येतो, तेव्हा मराठी मुस्लीम विद्यार्थी मागे पडल्याचे चित्र दिसून येते. महाराष्ट्रातील काही मुस्लीम वस्त्या अशा आहेत, की तिथे त्यांच्या घरात केवळ मराठी भाषेतूनच संवाद होतात. पश्चिम महाराष्ट्रातील इस्लामपूरच्या मोहल्ल्यातील नागरिकांचे उत्तम उदाहरण त्यानिमित्ताने देता येईल. कोकणातही असे काही मुस्लीम समाजातील लोक आहेत की त्यांच्या घरात केवळ मराठी संवाद ऐकू येतील. त्यांची मराठी ऐकून मुस्लीम समाजही इतक्या चांगल्यापणे मराठी भाषा बोलू शकतो, यावर विश्वास बसणार नाही. रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिपळूण शहरात जानेवारी महिन्यात अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झाले. या साहित्य संमेलनात अवघ्या सहा वर्षीय रोझीना मुसा साबळे या मुस्लीम मुलीने 'मराठी भाषेसाठी मी काय करणार?' विषयावर मराठीतून केलेले भाषण चर्चेचे ठरले. देशभरातून आलेल्या दिग्गज साहित्यिकांनी आणि साहित्यप्रेमींनी या मुलीच्या पाठीवर कौतुकाची थाप मारली. रोझीना चिपळूण तालुक्यातील वाघिवरे नामक एका ग्रामीण भागातील मुस्लीम मुलगी आहे. मराठीचा 'म'सुद्धा तिच्या कुटुंबात कोणाला माहिती नाही. मात्र असे असतानाही रोझीनाची वक्तृत्वाची आवड लक्षात घेऊन सह्याद्री शिक्षण संस्थेच्या प्राथमिक शाळेतील शिक्षकांनी तिच्यावर संस्कार करून तिला घडवले आणि ती साहित्य संमेलनात सर्वाच्या कौतुकास पात्र ठरली. मुस्लीम मुलांमध्ये मराठीचे स्थान वाढवायचे असेल, तर अशा पद्धतीच्या संस्कारांची गरज आहे.
महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागातील ३० टक्के आणि शहरी भागातील २५ टक्के मुस्लीम समाज हा आर्थिक दुर्बलतेमुळे शिक्षणापासून वंचित असल्याचे एका सर्वेक्षणातून स्पष्ट झाले आहे. त्यामुळेच कदाचित यूपीएससी, एमपीएससीसारख्या स्पर्धा परीक्षांपर्यंत पोहोचणा-या मुस्लीम तरुण-तरुणींचे प्रमाण नगण्य राहिले आहे. शिक्षण जमले नाही, तर मजुरी करून उदरनिर्वाह करायचा. महाराष्ट्रातील मुस्लीम लोकसंख्येच्या ३२.४ टक्के मुस्लीम मजूर म्हणून राबत आहेत. त्यात ग्रामीण भागाचे प्रमाण ३८.१२ टक्के आहे. महाराष्ट्रातील मुस्लीम युवक बेरोजगारीला कंटाळून अरब, आखाती देशात मजुरीसाठी पळतात. तांत्रिक शिक्षण घेऊन अनेक जण परदेशाची वाट धरतात. आर्थिक गाडा चालवण्यासाठी कुटुंब आणि देशापासून हे युवक दूर जातात. चार-चार, पाच-पाच वर्षे त्यांना घराकडे येण्यास मिळत नाही. तांत्रिक शिक्षण घेऊन बोटीवर पेंटरपासून वेटपर्यंत मिळेल ती नोकरी करण्याचीही त्यांची तयारी असते. विशेषत: कोकणातील मुस्लीम तरुणांमध्ये या नोकरीकडे वळण्याचा कल अधिक दिसून येतो. मात्र सध्या परदेशातील अरब आणि आखाती देशातील या नोक-यांमध्ये महाराष्ट्रातील मुस्लीम तरुणांपुढे प्रश्न निर्माण झाला आहे. केरळी आणि मद्रासी नागरिकांनी यावर आता आपली सत्ता मिळवली आहे. कमी पगारातही ही मंडळी नोकरी करण्यास तयार होतात. त्यामुळे महाराष्ट्रातील मुस्लीम तरुणांपुढे अडचणी निर्माण झाल्या. मुस्लीम विद्यार्थ्यांमध्ये बुद्धिमत्ता नसल्याने ते अशा नोक-यांचा आहारी जातात आणि स्पर्धापरीक्षांकडे वळत नाहीत, असेही म्हणणे चुकीचे ठरेल. बोटीवर अगदी हेल्पर म्हणून काम करण्यास सुरुवात केलेला मुस्लीम युवक कॅप्टनपदापर्यंत पोहोचल्याची अनेक उदाहरणे कोकणात आहेत. उच्चशिक्षण घेऊन परदेशात वैद्यकीय, अभियांत्रिकी क्षेत्रात काम करणारे महाराष्ट्रातील अनेक मुस्लीम आहेत. अशा होतकरू आणि बौद्धिक क्षमतेच्या तरुणांना केंद्र व राज्य सरकारच्या प्रशासकीय नोक-यांकडे वळवण्यासाठी त्यांना योग्य दिशा देण्याची गरज आहे.
२००९-१० पासून २००११-१२ पर्यंतची महाराष्ट्र केडरमधील आय. ए. एस. अधिका-यांची संख्या पाहिली, तर मुस्लीम अधिका-यांची संख्या प्रत्येक वर्षी दोन राहिली आहे. २०११ मध्ये भारतीय पोलिस सेवेत २०३ उमेदवार निवडले गेले. त्यात अवघे चार मुस्लीम होते. त्यातही महाराष्ट्रातील मराठी मुस्लीम किती, हा प्रश्नच आहे. महाराष्ट्राच्या पोलिस दलात मुस्लिमांचे प्रमाण अवघा एक टक्का आहे. संपूर्ण भारतातले हे प्रमाण ६ टक्के आहे. भारतीय प्रशासकीय सेवेत अल्पसंख्याक समाजाचे प्रमाण वाढावे, यासाठी केंद्रीय हज समिती आणि राज्याच्या अल्पसंख्याक विभागामार्फत स्पर्धा परीक्षांचे प्रशिक्षण दिले जाते. नंदूरबार जिल्ह्यातला शकील अन्सारी आणि सातारा येथील परवेज नायकवडी यूपीएससीच्या परीक्षेत झळकले. अल्पसंख्याक विकासासाठीच्या पंतप्रधानांच्या नवीन १५ कलमी कार्यक्रमानुसार राज्य सरकारने राज्यातील मुंबई, यशदा (पुणे), औरंगाबाद, कोल्हापूर, नागपूर येथील आयएएस-आयपीएस भरतीपूर्व प्रशिक्षण केंद्रांमध्ये खास अल्पसंख्याकांसाठी प्रत्येकी १० जागा वाढवून घेतल्या आहेत. यातून दरवर्षी ५० अल्पसंख्याक विद्यार्थ्यांना आयएएस-आयपीएस स्पर्धा परीक्षेचे प्रशिक्षण दिले जाते. यासाठी अल्पसंख्याक विकास विभागामार्फत दरवर्षी सुमारे १९ लाख रुपये खर्च केले जातात. तसेच मुंबईतील केंद्रीय हज समितीमध्येही खास अल्पसंख्याकांसाठी आयएएस-आयपीएस भरतीपूर्व प्रशिक्षण केंद्र चालवले जाते. मात्र या बाबत मुस्लीम समाजातील फारच थोडय़ा विद्यार्थ्यांना माहिती आहे. तळागाळातील, ग्रामीण भागातील मुलांपर्यंत ही माहिती पोहोचलेली नसल्यानेच कदाचित राज्यातला ग्रामीण मुस्लीम विद्यार्थी स्पर्धा परीक्षातील योग्य मार्गदर्शनापासून वंचित राहिला आहे. केंद्र व राज्याच्या अशा योजना सामान्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी मुस्लीम नेत्यांनी पुढाकार घेणे गरजेचे आहे. 'सामाजिकते'चा शिक्का मारून मुस्लिमांच्या विकासासाठी कार्यरत असणा-या ढिगभर संस्था महाराष्ट्रात आहेत. या संस्थांनी जर अशा योजना तळागाळातील मुस्लीम विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवून स्पर्धा परीक्षांच्या पात्रतेच्या विद्यार्थ्यांचा शोध घेतल्यास प्रशासकीय सेवेतील मुस्लिमांचे प्रमाण वाढण्यास निश्चितच मदत होईल.

स्वयंसेवेच्या कलमांचे नवे फुटवे

एका स्वयंसेवी संस्थेच्या कामाची पाहणी करण्याच्या निमित्ताने दक्षिण रायगड भागातल्या महाडच्या खाडीलगतच्या तीन दुर्गम गावांना भेट दिली. प्रत्येक गावाचं एक वेगळं सामूहिक व्यक्तिमत्त्व सामोरं आलं. त्यातून सरकारी योजना आणि उपक्रमांवरच्या अविश्वासाची कारणंही पुढे आली. स्थानिक पातळीवर एक प्रॅक्टिकल अ‍ॅप्रोच स्वीकारावा लागतो. एनजीओतल्या कुशल कार्यकर्त्यांकडे ते सॉफ्ट स्किल असतं. त्यामुळे लोक त्याच्याशी अधिक आस्थेने वागतात आणि एनजीओच्या उपक्रमांना खुल्या दिलाने प्रतिसाद देतात. सरकारी उपक्रम उत्तम असूनही या सॉफ्ट स्किलच्या अभावी अविश्वासाचा धनी होतो.

फळसप, तालुका म्हसळा, जिल्हा रायगड. गाव मोठं टुमदार. आखीव-रेखीव. डोंगर उतारावरचं, शंभर उंब-यांचं.गावचे सरपंच विश्वनाथ कृष्णा विचारे कौतुकाने गावाची माहिती देत होते. निर्मल ग्राम योजनेतली, संत गाडगे महाराज स्वच्छता अभियानातली पारितोषिकं अभिमानाने दाखवत होते.
या गावाला काही दिवसांपर्यंत पाण्याची गंभीर समस्या होती यावर पटकन विश्वास बसत नाही. गावातलं ज्येष्ठ आणि करारी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे अशोक (अप्पा) वसंत विचारे. लष्करातले सुभेदार. १९७१च्या युद्धात पराक्रम गाजवलेला. त्यांच्या घराला सुभेदार वाडा असंच म्हणतात. अप्पा गावाबद्दल अभिमान बाळगून आहेत.
'स्वदेस फाउंडेशन' या स्वयंसेवी संस्थेच्या माध्यमातून गाव पाणीपुरवठय़ाच्या बाबतीत स्वयंपूर्ण झाले आहे. 'स्वदेस फाउंडेशन' ही स्वयंसेवी संस्था पूर्वी 'शेअर' म्हणून या भागात कार्यरत होती. 'स्वदेस'मध्ये कार्यरत असलेले अभियंता वैभव पवार हे या परिसराची उत्तम माहिती असलेलं व्यक्तिमत्व. मूळचे सांगलीचे, पण त्यांच्यातला अभियंता इथे येऊन 'सामाजिक कार्यकर्ता' म्हणून अधिक समाधानी झाला. इथल्या जमिनीचा पोत-पाऊस आणि बांधकाम अभियांत्रिकीतलं आपलं ज्ञान या पुंजीवर वैभव पवार इथे कायापालट करताहेत.
संदेरी बांधाजवळच्या एका जलस्रेतातून 'स्वदेस'ने फळसप गावासाठी सुमारे ३ ते ४ कि.मी.वरून गंगा आणली आहे. वैभव सांगतात, 'गावाचं उत्तम सहकार्य मिळालं. कच्चा माल आणि बांधकाम साहित्य 'स्वदेस'तर्फे आणि इथल्या लोकांना हाताशी धरून आम्ही श्रमदानाच्या माध्यमातून ही कामं करायचो. पण आता श्रमदान बंद झालंय. कारण कोकणात इथे तरुण मंडळीच नाहीत. त्यामुळे जे काम महिन्याभरात पूर्ण व्हायला पाहिजे, त्याला तीन साडेतीन महिने लागू लागले. दरम्यानच्या काळात बांधकाम साहित्याच्या किमती वाढतात. आणून ठेवलेलं साहित्य खराब होतं किंवा मग त्याच्या सुरक्षेचा भार वाढू लागतो. त्यामुळे आम्ही काही कंत्राटदार नेमले आहेत. मात्र कंत्राटदार किंवा ठेकेदार हे शब्द सामाजिक सेवाक्षेत्रात बदनाम झाले आहेत. त्यामुळे आम्ही त्यांना 'प्रकल्प मित्र' असं संबोधतो.
नफा न घेता गुडविलसाठी काम करणारेही खूप लोक आहेत. त्यांच्यामार्फत आम्ही इथे काम करतो. फळसपसाठी आम्ही आधी २० हजार लिटरची टाकी बांधली. या भागात काम करताना सर्वप्रथम आधी सिद्ध करून दाखवावं लागतं. लोकांचा त्याशिवाय विश्वास बसत नाही. सरकारी कामांमुळे अविश्वासाचं वातावरण खूप आहे. सरकारी योजनांमध्ये आम्ही हस्तक्षेप करायला जात नाही. जिथे सरकारी योजना पोहोचत नाही तिथेच आम्ही काम करतो. फळसपमधल्या लोकांच्या सहकार्यामुळे मग इथे गावाला २० हजार लिटरचा पाणीपुरवठा होऊ लागला.
सुरुवातीला पाणी लिफ्ट करावं लागतं. विविध कारणांमुळे वीजपुरवठा खंडित होतो. तीन-चार दिवस अशावेळी मग पंप चालवणं कठीण होतं. २० हजार लिटर १०० घरांना फार काळ पुरू शकत नाही. मग त्यासाठी गावातल्या लोकांनीच पुढाकार घेऊन ६० हजार लिटरची आणखी मोठी टाकी बसवण्याचं ठरवलं. तीही आता बांधून झाली आहे. त्यामुळे या गावाला आता ८० हजार लिटरचा जलस्रेत उपलब्ध झाला आहे.''
रायगड जिल्ह्यातला हा भाग महाडच्या खाडीनजीक आहे. सावित्री नदी हरिहरेश्वर-बाणकोटजवळ या खाडीभागातूनच समुद्राला जाऊन मिळते. बाणकोटपासून थेट आत महाडपर्यंत हा खा-या पाण्याचा प्रवाह भूभागात शिरतो. पूर्वी ब्रिटिश अधिकारी इथूनच मुंबईहून जहाजाद्वारे यायचे आणि महाबळेश्वरच्या थंड हवेकडे कूच करायचे. खाडीच्या खा-या पाण्यामुळे अर्थातच पाण्याचं प्रचंड दुर्भिक्ष्य इथं जाणवतं. पवार सांगतात, ''खा-या पाण्याच्या साठय़ामुळे इथे कूपनलिका खणण्यात काहीही अर्थ नसतो.
काही ठिकाणी बोअरला गोडं पाणी लागतं. पण आम्ही त्याला उत्तेजन देत नाही. कारण आता पाण्याचा उपसा करण्याची लोकांची क्षमता वाढली आहे. त्यामुळे भूजल आटलं, तर खारं पाणी खालून येण्याचा धोका वाढतो.'' पवारांच्या या म्हणण्यात तथ्य होतं. कारण अशाच प्रकारची घटना गुजरातमधल्या कोडिनार भागात घडली होती. त्यामुळे या भागातल्या सगळ्या विहिरी खा-या झाल्या होत्या. पण पवार सांगतात, या भागात पाऊस खूप चांगला होतो. साधारण साडेतीन ते चार हजार मिलिमीटर इतका मुबलक.
इथले जांभ्याचे डोंगर पाणी धरून ठेवतात. त्यामुळे या डोंगरांमधल्या काही झ-यांना वर्षातले सात-आठ महिने पाणी असतं. 'स्वदेस'ने या झ-यांतून बाहेर पडणारं पाणी रोखून धरून 'स्प्रिंग कॉर्डनिंग' नावाचं एक तंत्र उपयोगात आणलं आहे. झ-याचा उगम असतो तिथेच एक बंधारा बांधून साधारण २० हजार लिटर पाण्याचा साठा तयार केला जातो. या साठय़ाच्या तळाशी झ-याच्या दिशेनेच चर खणलेले असतात. त्यामुळे पृष्ठीय दाबाच्या सिद्धांतानुसार हे झरे रिचार्ज होत राहतात आणि पाणी वाया न जाता अधिक काळ झ-यांना पाणी राहातं. डोंगर उतारांवर या झ-यांमधलं पाणी ठिकठिकाणी अडवून त्यायोगे भूजल पातळी टिकवून ठेवण्याचे प्रयोगही सुरू आहेत.''
आमशेत.
म्हसळा तालुक्यातलं खाडीलगतचं आणखी एक गाव. सहा वाडय़ा असल्यामुळे जरा मोठं. या गावाला उंच डोंगरावर बारमाही पाण्याचा स्रेत आहे. 'स्वदेस'चे सामाजिक कार्यकर्ते अमोल चौगुले इथल्या समन्वयाचं काम बघतात. या गावामध्ये अडीचशे कुटुंब राहतात. दरमहा एक बैठक होते आणि जवळपास १०० टक्के उपस्थिती असते. गावात एकोप्याने कामं होतात. सध्या सरकारच्या एमजीपी योजनेअंतर्गत १ लाख लिटर पाणी पुरवठय़ाची योजना कार्यान्वित होत आहे. पण आमशेतचे ग्रामस्थ मात्र 'स्वदेस'चीच योजना हवी म्हणतायत.
आता इथे 'स्वदेस'वाल्यांचे वांधे झालेत. कारण सरकारी योजनेच्या ठिकाणी ते काम करत नाहीत. वैभव पवार आणि त्यांची टीम यासंदर्भात चाचपणी करतायत. आमशेतचे मुंबई कमिटी अध्यक्ष अशोक होरबे भेटले. ते म्हणाले, ''सरकारी योजनेवर आमचा विश्वास नाही. कारण आधीच्या योजनांचं पाणी आमच्यापर्यंत आलंच नाही. आमची वाडी शेवटी आहे. मग नाहक वाडय़ा-वाडय़ांमध्ये वाद होत राहतात. म्हणून आम्ही ठरवतोय की सरकारी योजनेबरोबरच 'स्वदेस'च्या मदतीने १ लाख लिटरचा स्वतंत्र प्रकल्प आमच्यासाठी राबवायचा. लोकवर्गणीच्या मुद्दय़ावर आमची चर्चा सुरू आहे.''
आमशेतमध्ये 'स्वदेस'च्या मदतीने १२ सौरविद्युत खांब बसलेले आहेत. आणखी सहा खांबांची अपेक्षा आहे. मुख्य वाडीत शंभरच्या वर शौचकूप आहेत. गाव १०० टक्के हागणदरीमुक्त असल्याचा दावा ग्रामस्थ करतात. बाकी आरोग्य, ग्रामस्वच्छता, शिक्षण याबाबतीत ब-यापैकी सुधारणा आहेत. तोराडी. म्हसळ्यातलं उंचावरचं अगदी छोटंसं गाव. इथून खाडीचा सुंदर नजारा दिसतो. गावापर्यंत कच्चा रस्ता येतो. पण एसटी नाही. प्राथमिक शाळा आहे. पण पुढे शाळेसाठी आंबेतला जावं लागतं. एसटी पकडण्यासाठी मुख्य रस्त्यापर्यंत पायपीट आलीच. पावसाळ्यात हाल होतात. कुणी आजारी पडलं तर मग बघायलाच नको.
इथे 'स्वदेस'च्या आरोग्य फळीचे सॅम्युअल नावकर भेटले. ते म्हणाले आमच्याशी बोलण्यापेक्षा आम्ही इथे स्वरक्षा मित्र म्हणून एका स्थानिक महिलेलाच प्रशिक्षण दिलं आहे, तिच्याशीच बोला. इथल्या बचतगटांच्या मार्फत आम्ही स्वरक्षा मित्र बनण्याचं आवाहन केलं होतं. त्यातून काही महिला पुढे आल्या. विद्या विनायक कुळे त्यापैकीच एक. नावकरसरांच्या सूचनेनुसार विद्या कुळे सांगू लागल्या, ''रुग्णाला गंभीर आजार असेल तर आम्हाला त्याला खामगावला घेऊन जावं लागतं. इथे लोकांना आरोग्याची काळजी घेण्याविषयी आम्ही सांगतो. पाणी गाळून कसं घ्यावं, ताप आला तर काय करावं, वगैरे. काही उपचार आम्ही इथेच करतो. मात्र टीबीसारख्या आजाराची शंका आल्यास चाचणीसाठी मग रुग्णाला मोठया गावातल्या डॉक्टरकडे घेऊन जावं लागतं.'' दुर्गम गावातली आरोग्याची मूलभूत समस्या त्या सांगत होत्या.
त्याचवेळी तोराडीमध्येच कृषीविषयक नव्या गोष्टींची ओळख करून देणारे धनंजय बामणेही भेटले. त्यांनी तोराडीतल्या काजूच्या झाडांना 'वेंगुर्ला ७' या जातीच्या कलमांचं आरोपण केलं आहे. आलेले फुटवे बामणे दाखवत होते. त्यातून वाढणारी काजूची झाडं भरपूर काजूचं पीक देणार आहेत. या प्रत्येक आरोपणामागे ४५ रुपये खर्च येतो. पैकी १५ रुपये ते शेतक-याकडून वसूल करतात. बामणे सांगत होते, ''हे १५ रुपये आम्ही शेतक-याकडून घेतो. कारण तसं नाही केलं आणि हे सगळं फुकट आहे असं वाटलं तर शेतक-यांना त्याचं मूल्य कळत नाही. फुटवा आल्यानंतर बाकीच्या ठिकाणचे डोळे काळजीपूर्वक काढावे लागतात. त्यामुळे फुटव्याला झाडाचं सारं सत्त्व मिळत राहातं. फुटव्यामागे १५ रुपयांचं योगदान दिल्यामुळे शेतकरी हे डोळे काळजीपूर्वक काढतो.''
हा ग्रासरूट लेव्हलवरचा प्रॅक्टिकल तोडगा एनजीओवाल्यांना अचूक कळतो. सरकारी योजना फसण्यामागे हा प्रॅक्टिकल अ‍ॅप्रोच कमी पडतो. फळसप, आमशेत आणि तोराडी या तीन गावांना भेटी दिल्यानंतर या गोष्टीचा अंदाज आला. फळसपमधले लोक जागरूक आहेत, एकत्रितपणे काम करण्यासाठी त्यांची मानसिकता विकसित झाली आहे. आमशेतसारखं गाव मोठं आहे, पण वाडयांमध्ये सुप्त संघर्ष आहे. सरकारी योजनांवर अविश्वास आहे आणि लोकवर्गणीच्या माध्यमातून काही करून दाखवण्याची धमक नव्याने बाळसं धरत आहे. तर तोराडीसारखं गाव आपल्या दुर्गम असण्याच्या मानसिकतेतून बाहेर पडायला तयार नाही. योजना आपोआप आपल्या दारी याव्यात, त्या येण्यासाठी आपल्याला काही करायला हवं ही दृष्टी अजून तयार व्हायची आहे.
स्वदेशने या ठिकाणच्या लोकांना जळगावमध्ये कृषीसहलीसाठी नेलं होतं. तिथे सिंचनाचे अनेक पर्याय त्यांना दाखवले गेले, शेतीच्या नव्या तंत्राची ओळख करून दिली. रायगडमध्येच काही ठिकाणी लोक दुसरं पीक घेऊही लागले आहेत. पण त्याचवेळी शेतीपासून लोक लांब पळतायत. गुरं नाहीशी होतायत. बंद पडणारे गोबर गॅस प्लांट हे त्याचं मुख्य निदर्शक. मजुरी परवडत नाहीए. तरुणांचं शहराकडे होणारं स्थलांतर हा प्रश्न तर आहेच.
'स्वदेस फाउंडेशन' ही स्वयंसेवी संस्था महत्त्वाचं काम करतेय यात शंका नाही. सरकारी अधिकारीही अनेक योजना लोकांच्या दारापर्यंत नेत आहेत. काही ठिकाणी लोकही संघटित होऊन अनेक प्रकल्प राबवत असतात. मात्र समन्वयाच्या अभावामुळे ब-याचदा अविश्वासाचं वातावरण असतं. योग्य योजनांची माहिती लोकांना असत नाही.
योजना परिणामांचं व्यवस्थापन न सांभाळता राबवल्या जातात आणि फसतात. योजनांच्या अंमलबजावणीत होणारा विलंबही योजनेच्या मुळावर उठतो. समन्वय आणि मनुष्यबळाचं व्यवस्थापन याबाबतीत एनजीओवाले अधिक सजग असतात आणि त्यासाठी त्यांचं प्रशिक्षण आणि अनुभवही असतो. गुजरातमध्ये काही ठिकाणी स्वयंसेवी संस्था, लोकसंघटना, सरकारी उपक्रम आणि औद्योगिक क्षेत्र हातात हात घालून काम करताना दिसतात. त्याचा एकत्रित परिणाम अर्थातच जास्त चांगला असतो आणि त्यामुळे या उपक्रमांमधून आणि योजनांमधून विकसित झालेलं कार्यही अधिक टिकणारं असतं.

मॅट्रिक्स, साइनफी आणि जागतिकीकरण

'मॅट्रिक्स' चित्रपटाकडे नीट पाहिले तर लक्षात येईल की, या चित्रपटाशी जगातील सगळ्या खंडाचा संबंध आहे. मग ते कलाकार असोत, तंत्रज्ञ असोत, की चित्रीकरणाची ठिकाणं असोत. हा चित्रपट म्हणजे पहिलेच चिन्हसृष्टीय कल्पन असल्याने त्यातून प्रायोगिकतेचे जागतिकीकरण झालेले पाहायला मिळते.

इतिहासाच्या वेगवेगळय़ा कालखंडात जगावर नेहमीच वेगवेगळय़ा खंडांनी राज्य केलेले दिसते. जेव्हा माणूस आदिम अवस्थेत होता आणि टोळीय समाज हीच मानवाची अवस्था होती, तेव्हा मानवाच्या या आदिम कालखंडावर आफ्रिका खंडाने राज्य केलेले स्पष्ट दिसते. मानवजातीची सुरुवातच मुळात आफ्रिका खंडातून झाली.
काही लाख वर्षापूर्वी प्रचंड अशनीपात झाला, तेव्हा त्याचा सर्वाधिक फटका आफ्रिका खंडाला बसला.
आफ्रिकेतील मानवाने स्वत:ला जिवंत ठेवण्यासाठी आफ्रिकेच्या बाहेर पाऊल टाकले आणि तो न्युझीलँड, ऑस्ट्रेलिया व अंदमान व निकोबार बेटे तसेच सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे भारत या प्रदेशात दाखल झाला. भारतातील आंध्र प्रदेशात मानवजात पूर्वीपासूनच अस्तित्वात होती, त्यालाही आफ्रिकेतील मानवजात येऊन मिळाली. भारतामध्ये मानवजातीचा प्रचंड विकास झाला. नवीन अध्यात्म शोधले गेले. त्यामुळेच विश्वीय कालखंडावर (इ. स. पूर्व १००० ते इ. स. १०००) भारताने जगावर राज्य केले. या काळात भारताची प्रगती इतकी अवाढव्य होती की, जगातील जवळजवळ ५० टक्के बाजार हा भारतीयांच्या ताब्यात होता आणि संपूर्ण जागतिक संस्कृतीवर भारताचा पर्यायाने आशियाचा प्रभाव होता.
या नंतर जगावर राज्य गाजवले ते सृष्टीय कालखंडाने. याची सुरुवात चीनने केली असली तरी या कालखंडाचे मुख्य चालक हे इंग्लंड राष्ट्र होते आणि संपूर्ण जागतिक संस्कृतीवर युरोप खंडाचा प्रभाव होता. (इ. स. १२०० ते १९३०)  प्रतिसृष्टीचा उदय झाला आणि हळूहळू अमेरिका नावाचे राष्ट्र आपले हातपाय पसरू लागले. दुस-या जागतिक महायुद्धात निर्णायक भूमिका अमेरिकेने बजावली आणि इंग्लंडचे साम्राज्य नष्ट झाले आणि जागतिक संस्कृतीवरील इंग्लंडचे वर्चस्व संपुष्टात आले. प्रतिसृष्टीयतेचा कालखंड हा अमेरिकेच्या प्रभुत्वाचा कालखंड आहे. गेली ७० वर्षे संपूर्ण जगच अमेरिकन संस्कृतीच्या तालावर नाचत आहे. मग ती युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका असो की, लॅटिन अमेरिका. एका अर्थाने आफ्रिका, आशिया, युरोप आणि अमेरिका या चारही खंडांनी जगावर कधी ना कधी वर्चस्व गाजवले, असे म्हणायला हरकत नाही.
१९९० नंतर मात्र 'युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका' हळूहळू कमजोर होऊ लागली. भारत आणि चीनचा नव्याने उदय होऊ लागला. दक्षिण आशियाई टायगर्सनी जागतिक अर्थव्यवस्थेवर आपला प्रभाव टाकला आहे. ऑस्ट्रेलिया आणि न्युझीलँडने फिल्मची नवीन सॉफ्टवेअर तयार करण्यात आघाडी मिळवली आहे, तर युरोपमध्ये नवनवीन संशोधने होत आहेत. एका अर्थाने जगावर सध्या कोणत्याच खंडाचे वर्चस्व नाही. त्यामुळे 'मॅट्रिक्स' या चित्रपटाची योजना सुरू झाली तेव्हा तो पहिले चिन्हसृष्टीय कल्पन असल्याने त्याच्या निर्मितीमध्ये सर्वच खंडांचा सहभाग असणे अटळ होते.
कुठल्याही फिल्मचा मुख्य नायक हा नेहमी लेखक आणि दिग्दर्शक असतो. चित्रपटात यांना 'कॅप्टन ऑफ शिप' म्हणतात. त्यामुळे साहजिकच 'मॅट्रिक्स' निर्मितीचे संपूर्ण श्रेय हे प्रथम आपणाला वाचोवॉस्की ब्रदर्सनाच द्यावे लागते. 'अ‍ॅसेसिन' या चित्रपटामुळे हॉलिवुडला परिचित झालेल्या वाचोवॉस्की ब्रदर्सचे मूळ हे चक्क पोलिश आहे. त्यामुळे साहजिकच पोलंडच्या संस्कृतीचा घनदाट प्रभाव या जोडीवर पडलेला दिसतो. त्यांच्या रूपाने युरोप खंडच 'मॅट्रिक्स'चे नेतृत्व करत होता, असे दिसते. या लोकांचा दिग्दर्शक म्हणून गाजलेला चित्रपट हा 'बाउंड' हा होता.
या चित्रपटाच्या निमित्ताने त्यांची क्रिएटिव्ह टीम तयार झाली, जी पूर्णपणे अमेरिकन होती. डॉन डेव्हिस हा अमेरिकन संगीतकार, बिल पोप हा अमेरिकन सिनेमॅटोग्राफर आणि जो स्वॅनबर्ग हा अमेरिकन एडिटर यांचा या टीममध्ये समावेश होता. या क्रिएटिव्ह टीमच्या साहाय्याने त्यांनी 'बाउंड' हा चित्रपट निर्माण केला. हा चित्रपटदेखील चालेल की नाही, याबाबत सर्वाना शंका होती. पण आश्चर्यकारकरीत्या हा चित्रपट चालला आणि वाचोवॉस्की ब्रदर्स हे वॉर्नर्स ब्रदर्सला अप्रोच झाले. 'मॅट्रिक्स'चे बजेट होते ६० मिलियन डॉलर्स. त्यामुळे एवढी मोठी जोखीम घ्यावी की नाही, याविषयी निर्माते शंकाकुल होते.
याशिवाय या चित्रपटाचे ६० टक्के चित्रीकरण हे ऑस्ट्रेलिया खंडात करावे लागणार असल्याने हा चित्रपट अमेरिकन चित्रपट कंपनीने निर्माण करावा का, असाही प्रश्न निर्माण झाला. त्यामुळे साहजिकच एका ऑस्ट्रेलियन कंपनीला सहभागी करून घेण्याचे ठरले आणि या चित्रपटाला ऑस्ट्रेलिया खंडही जोडला गेला. सिडनीमध्ये असणारा 'फॉक्स स्टुडिओ' आणि 'न्यू साउथ वेल्स'मधील काही लोकेशन्स यामुळे संपूर्ण चित्रपटात आपण ऑस्ट्रेलियाच पाहतो.
या चित्रपटाच्या अ‍ॅक्शनदृश्यांचा विचार सुरू झाला तेव्हाच एक गोष्ट स्पष्ट झाली, ती म्हणजे यू. एन. उपिंग या अ‍ॅक्शन कोरिओग्राफरशिवाय कोणीही या चित्रपटाला आवश्यक असणारी अ‍ॅक्शन कोरिओग्राफी करू शकणार नाही. येन उपिंगने जेव्हा वाचोवॉस्की ब्रदर्सकडून संहिता ऐकली, त्यावेळी त्याने स्पष्ट केले की, या चित्रपटातील अ‍ॅक्शनची रिहर्सल चार महिने चालणार आहे. तुमच्याकडील अमेरिकन कलाकार चार-चार महिने तालिम करतील का? वाचोवॉस्की ब्रदर्सने अमेरिकन 'प्रोफेशनलिजम'ची हमी दिली आणि या फिल्ममध्ये आशिया खंडाचा प्रवेश निश्चित झाला. प्रत्यक्षात उपिंग जरी आशावादी असला तरी त्याला अमेरिकन कलाकार पुरेसे फिट वाटेनात. त्यातूनच काही वेगळे प्रयत्न सुरू झाले.
या सगळय़ा पार्श्वभूमीवर एकच खंड राहिला होता तो म्हणजे आफ्रिका खंड. कलाकारांची निवड करताना ही कसर भरून निघाली. कारण वाचोवॉस्की ब्रदर्सना नीओ आणि मॉर्फियसची भूमिका करायला आफ्रो-अमेरिकन कलाकार हवे होते. मॉर्फियसच्या भूमिकेसाठी त्यांना हवा असलेला कलाकार लॉरेन्स फिशनबर्गच्या रूपाने मिळाला. ओरॅकलच्या भूमिकेसाठीही एका आफ्रो-अमेरिकन कलाकाराची गरज होती. त्यासाठी ग्लोरिया फॉस्टरची निवड झाली आणि त्यानिमित्ताने आफ्रिका खंडही या चित्रपटात सहभागी झाला.
सर्वात कठीण निवड होती ती नीओची. कारण नीओ हा कुठल्याच खंडाचा वाटता कामा नये, अशी त्याची रूपयष्टी असणे भाग होते आणि तरीही तो मूळ आफ्रिकन वाटणे, आवश्यक होते. शिवाय या चित्रपटाला असा नायक हवा होता जो किमान एक वर्ष या चित्रपटाला देईल. असा येडपट अभिनेता यावेळी हॉलिवुडमध्ये एकच होता. तो म्हणजे कियानू रिव्ह्ज. कियानू रिव्ह्जचा जन्म लेबनानची राजधानी बैरुतमध्ये झाला होता. त्याची आई इंग्लिश तर वडील चिनी-अमेरिकन आदिवासी यांच्या मिश्र संकरातून जन्मलेले. एका अर्थाने केनू तसा जन्माने ग्लोबल जेनेटिक्स घेऊन जन्मलेला.
'स्पीड' ही त्याची १९९४मधील एक ब्लॉकबस्टर फिल्म होती आणि तरीही पठ्ठय़ाने ११ मिलियन डॉलर्सचा पे-चेक मिळत असूनही 'स्पीड-२'मध्ये काम करायला नकार दिला होता. हे सर्व कशासाठी तर हॅम्लेटच्या प्रयोगासाठी. केनूने सादर केलला हॅम्लेट हा जगातील एक सवरेत्तम अभिनय मानला जातो. नाटकासाठी चित्रपट नाकारण्याचा येडपटपणा कियानू रिव्ह्जच्या ठिकाणी असल्याने वाचोवास्की ब्रदर्सने त्यांना हवा असलेला नायक कियानू रिव्ह्जमध्ये सापडला, यात आश्चर्य काय? या निमित्ताने मूळ नेटिव्ह अमेरिकन इंडियनशी थेट जेनेटिक संदर्भ असलेला नायकही लाभत होता. कियानू रिव्ह्जने हा चित्रपट जेव्हा स्वीकारला तेव्हा तो यशस्वी होईल, याची खात्री कोणालाच वाटत नव्हती. कारण चित्रपटातील गुंतागुंत. मात्र, कियानू रिव्ह्ज हा वाचोवॉस्की ब्रदर्सचा पहिला चॉइस नव्हता. त्यांना एक आफ्रिकन नायक हवा होता आणि म्हणून त्यांनी व्हील स्मिथशी संपर्क साधला. पण या चित्रपटाची संहिता व्हील स्मिथच्या डोक्यावरून गेल्याने आणि या चित्रपटाची गुंतागुंत त्याला न कळल्याने त्याने नकार दिला.
ही गुंतागुंत इतकी तीव्र होती की, ब्रॅड पिट, निकोलज केज, वॅन किल्मर यासारख्या दिग्गजांनी ही भूमिका नाकारली होती. मूळ संहितेप्रमाणे नीओ, ऑर्फियस आणि ओरॅकल हे तिघेही काळय़ा वंशाचे असणे गरजेचे होते, तर ट्रिनिटी आणि एजंट स्मिथ हे गौरवर्णीय असणे गरजेचे होते. पण, व्हिल स्मिथच्या नकाराने शेवटी फाइट झाली ती जॉनी डेप आणि कियानू रिव्ह्ज यांच्यामध्ये. कियानू रिव्ह्जचा येडपटपणाच त्याला मुख्य नायकाची भूमिका देऊन गेला.
या चित्रपटातील गुंतागुंत आपल्या कलाकारांना कळावी म्हणून वाचोवॉस्की ब्रदर्सने जॉ बॉद्रीलॉर्द यांचे 'सेम्युलॅक्रा अँड सेम्युलेशन', 'आउट ऑफ कंट्रोल' आणि 'इव्हॉल्युशनरी सायकोलॉजी' (उत्क्रांतीय मानसशास्त्र) ही तीन पुस्तके वाचणे बंधनकारक केले होते. ही पुस्तके ज्याला प्रथम नीट कळली लॉरेन्स फिशनबर्गला. ज्याला संपूर्ण सिनेमा आणि वाचोवॉस्की ब्रदर्स नेमके काय करतात, याची नीट कल्पना असलेला तो एकमेव कलाकार होता. कॅरी मास्मलरला या चित्रपटाला पैसे मिळतील, यावर विश्वास नव्हता. या सगळय़ावर तोडगा म्हणून वाचोवॉस्की ब्रदर्सने तब्बल ७०० पानांचा स्टोरीबोर्ड तयार केला होता. या स्टोरीबोर्डमुळे आपण नेमके काय करणार आहोत, याची कल्पना सर्व कलाकारांना आणि निर्मात्यांना आली.
या स्टोरीबोर्डमुळेच चित्रपटात पैसे गुंतवणारी मंडळी थोडीशी आश्वस्त झाली. दुर्दैवाने प्री-प्रॉडक्शनलाच मुख्य अभिनेता कियानू रिव्ह्ज याच्या पायांना पॅरालायझेशन झाले. पण, तरीही कियानू रिव्ह्जने आपल्या मानेवर शस्त्रक्रिया करून घेऊन अहोरात्र अ‍ॅक्शनचा सराव केला. कियानू रिव्ह्जचे स्वत:चे व्यक्तिमत्त्व आणि नीओ यांच्यात काहीसे हिरॉइक नाते तयार झाले.
किआनू स्वत: तर लढत होता, पण त्याच्या प्रामाणिकपणामुळे आणि वाचोवॉस्की ब्रदर्सच्या अप्रतिम नेतृत्वामुळे एक न भुतो न भविष्यती अशी साइनफी अस्तित्वात आली आणि तिने इतिहास घडवला. ज्या काळात समांतर चित्रपट चालत नाहीत, असे सर्वाना वाटत होते त्यावेळी ही प्रायोगिक फिल्म आली आणि तिने बॉक्स ऑफिसवर तब्बल ४०० मिलियन डॉलर्सचा नफा कमावला. अशा प्रकारचे यश या आधीच्या कोणत्याही व्यावसायिक चित्रपटाला मिळालेले नव्हते आणि भविष्यातही मिळेल, याची खात्री नाही. एका अर्थाने हे प्रायोगिकतेचे जागतिकीकरण होते आणि हा प्रयोग जागतिक पातळीवर यशस्वी झाला.

आता हे करायलाच हवं!

निवड करण्याचं स्वातंत्र्य जसं मिळतं तसं ती एक जबाबदारी असते, ही जाणीव कालांतराने होतेच. या स्वातंत्र्याचा अतिरेकही होईल. आपली एखादी निवड चुकेलही. पण ती आपलीच निवड असते तेव्हा त्याचा त्रास कमी होतो.

माझी अमेरिकन मैत्रीण डिअ‍ॅन मुलाच्या वाढदिवसाला कुणाला बोलवायचं याची यादी करत होती. तिला दोन मोठी मुले आणि हा तिसरा.. त्याचा हा वर्षाचा वाढदिवस. त्या दिवशी लागणा-या कामाची आणि बोलवायचं कुणाला, याची यादी करता करता डिअ‍ॅन एकदम वैतागून म्हणाली, ''खरं सांगू हा बर्थडे, पाहुणे, जेवण, पार्टी, रिटर्न गिफ्ट सगळं नकोसं झालं आहे. पण मला हे करायलाच हवं! पहिल्या दोघांसाठी केलं आहे. सगळे स्वत:च्या मुलांचा किमान पहिला वाढदिवस तरी करतातच ना? याचा वाढदिवस होत नाही तर ख्रिस्तमसच्या गिफ्टची वेळ होईल. आता बारा वर्ष झाली लग्नाला. कंटाळले आहे, मी हे सगळं करून. ऑफिस, घर, मुलं त्यांचा अभ्यास, क्लासेस..'' तिचं बोलणं ऐकून मला एखाद्या पूर्ण वेळ नोकरी करणा-या भारतीय स्त्रीने सणवार करता करता परंपरेच्या आणि अपेक्षेच्या ओझ्याखाली दबून जाऊन नको ते सणवार असं म्हटल्यासारखं वाटलं. मी ते करणं अपेक्षित आहे, असं वागलंच पाहिजे, अशी वाक्य दिवसातून किती वेळा म्हणतो आपण? खरं अगदी प्राथमिक गरजा वगळता तसं काही करायलाच हवं, अशा किती गोष्टी असतात? काही केलं नाही तर काय होईल किंवा आपण निवडू तेवढयाच गोष्टी करायच्या, असं काही तुमच्या मनात आलं आहे का? आळशी माणसाच्या नेहमीच मनात येत असेल! नाही का? अह.. मी आळशी माणसांचा इथं विचार करत नाहीये. त्यांना उद्या श्वास घेण्याचाही कंटाळा येईल किंवा ते छे! श्वास घ्यावा लागतो, म्हणून तक्रारही करत असतील. इथं मी एखादं काम जबाबदारीनं पार पाडणा-या माणसाचीच गोष्ट करते आहे.
आपलं कर्तव्य करणा-या किंवा सोपवलेली कामं पार पाडणा-या व्यक्तीला आणखी भार सोपवला जातो, असं सर्वसाधारणपणे दिसतं. अगदी शाळेत, कॉलेजात असल्यापासून मला आठवतं, काम पार पाडणारी चार मुलं नेहमी जास्त अभ्यास, प्रोजेक्टचं काम करत आणि त्यांच्या भरवशावर दर ग्रुपमध्ये दोन-तीन जण मस्तपैकी मजा करत. हीच मनोवृत्ती मोठया कंपन्या आणि ऑफिसेस यामध्ये कमी-अधिक प्रमाणात दिसते. जी लोक चतुराईने काम टाळू शकतात वा दुस-यांवर ढकलू शकतात, त्यांना सध्या बाजूला ठेवू या. कामाचं ओझं जी मंडळी अंगावर घेतात, त्यांच्यावर लक्ष केंद्रित करू या. त्यांना त्रास होत असतो, हे स्पष्टच आहे. त्यामध्ये काही जण असेही असतात, ज्यांना नेहमी स्वत:चं श्रेष्ठत्व सिद्ध करायचं असतं. त्यांची जबाबदारी अधिक वाढते. माझी मैत्रीण डिअ‍ॅन अगदी अशा लोकांपैकी एक आहे. दर वेळी काही नवी कल्पना, नवा प्रयोग तिला राबवायचा असतो. त्याचा ताण येतो, त्यामुळे चिडचिड होते यात काहीच नवीन नाही. हा अनुभव तुम्हालाही असेल. आमच्या शेजारी बसलेला डिअ‍ॅनचा मोठा मुलगा म्हणाला, ''यंदा लोकांना रिटर्न गिफ्ट न देता आपण एक डोनेशन देऊ. त्यामुळे दुकानात जाणं, वस्तूंची निवड करणं, सगळे श्रम आणि वेळ वाचेल.'' त्यावर डिअ‍ॅन म्हणाली, ''असं कसं? रिटर्न गिफ्ट तर दिलंच पाहिजे. काय वाटेल लोकांना? काय म्हणतील ते?'' ती इथेच थांबली नव्हती, तर डिअ‍ॅनने आपल्या मोठया मुलाला तो कसा चुकतो आहे ते पटवून दिलं. त्याच्यावर आरडाओरडा केला. तास-दोन तासाने डोकं शांत झालं तसं तिला आपण मुलाला उगाच रागावलो हेसुद्धा मनात आलं. हे सर्व कदाचित खूप सामान्य अगदी तुमच्या घरात घडत आहे, असं वाटत असेल.
मुलगा चुकतो आहे वा लोक काय म्हणतील, असा विचार मनात येण्याऐवजी मला रिटर्न गिफ्ट देण्याऐवजी वेगळं काही करायचं आहे. रिटर्न गिफ्ट न देणं ही माझी निवड आहे, असा विचार डिअ‍ॅनने केला तर किती सोपं होतं. मला हे केलंच पाहिजेपेक्षा मला आज असं करावंसं वाटतं आहे, हे वाक्य मोठयानं म्हणून पाहा बरं! निवड करण्याचं स्वातंत्र्य मिळालं की अहंकार सुखावतो. तो सुखावणं ही आपली काही अंशी एक गरज आहे. श्वास घेतो ना अगदी तशी. जसं प्रदूषण करणारे घटक कमी करावे लागतात, टाळावे लागतात तसंच हा अहंकार आहे. तो वाढला तर ती चैन परवडणारी नाही, हे मनात ठेवूनच वागणंही तेवढंच आवश्यक आहे. निवड करण्याचं स्वातंत्र्य जसं मिळतं तसं ती एक जबाबदारी असते, ही जाणीव कालांतराने होतेच. या स्वातंत्र्याचा अतिरेकही होईल. आपली एखादी निवड चुकेलही. पण ती आपलीच निवड असते तेव्हा त्याचा त्रास कमी होतो. तिचे परिणाम भोगायची मानसिक तयारी झालेली असते, असं आपल्या लक्षात येतं. हे परिणाम म्हणजे अनेकदा अपयशही असू शकतं. व्यावसायिक किंवा व्यक्तिगत आयुष्यातले. पण ते अपयश पचवण्याची आणि पुन्हा उभे राहण्याची जिद्द आपण 'आपली निवड केली, आपण स्वतंत्र होतो' या एका कारणाने येते. ही एक संधी मिळणं आपल्या समाजव्यवस्थेत तसं बिकट आहे. याचं कारण विचार केला तर सर्वसाधारणपणे आपल्याला फार धोका न पत्करता यशस्वी व्हायचं आहे. अशा यशस्वी होण्यासाठी लागणा-या काही गोष्टी आपण स्वत:साठी करतो, काही आईवडिलांसाठी, जीवलगांसाठी वैगरे करतो. त्यात नेमकी आपली स्वत:ची निवड तीच असते का? तो आपला आनंद असतो का? दुस-याचा आनंदाचा विचार करण्याचा मनाचा मोठेपणा आपल्यात रुजला असतो का? याचं उत्तर 'नाही' असंच आहे.
थोडक्यात सांगायचं तर, अशी एखादी गोष्ट लादली गेली की मग आपल सगळं आधीच बिनसलेलं असतं. त्या नकारात्मक मानसिकतेत आपण सुरुवात करतो. पुढे मनाविरुद्ध जरा काही घडलं की, आपण त्याचा बाऊ केल्याशिवाय राहू शकत नाही. यात दुस-यावर खापर फोडणं, हे आलंच. अगदी महत्त्वाच्या कामाला निघताना लोकल चुकणं, टॅक्सी लवकर न मिळणं, तुम्हाला काही महत्त्वाचं वाचायचं असतं तेव्हा शेजारचा माणूस बडबडत बसणं, असं एखादं कारणही मिळतंच! मग काय होतं? कशी कामं जास्त आहेत, मीच कसा फार त्रासलो आहे, असा पाढा वाचायला आपण सुरुवात करतो. अमुक व्यक्ती त्याला कशी कारणीभूत आहे हे सांगतोच. आपण जेव्हा दोषारोपण करतो तेव्हा त्यात अनेकदा सर्वात आधी कुणाची निवड करतो यांच्याकडे कधी पाहिलं आहे का? आपल्या जवळच्या आणि हक्काच्या माणसाला दोषी ठरवतो, असं अनेकदा होतं. सुरुवात त्यांच्यापासून होते किंवा शेवटी गाडी त्यांच्यावर घसरते! माझ्या एका डॉक्टर मैत्रिणीनं तिची संध्याकाळची ओपीडी बंद केली. चांगली चालणारी ओपीडी का बंद केली, हे अनेकांना कळलं नाही. विचारल्यावर एकदा तीच म्हणाली, ''मला शांतपणे पुस्तकं वाचायची आहेत. थोडा अभ्यास करायचा आहे. मात्र ओपीडी करून हे सर्व करायला गेली दहा वर्षे वेळच मिळाला नाही. हा वेळ आता वापरेन,'' असे निर्णय घेणं सोपं नसतं. पैसा, व्यावसायिक प्रतिष्ठा याची तडजोड या मैत्रिणीने केली.
इतरांनी वेडयात काढलं तरी ती त्या निर्णयावर कायम होती. आज दोन वर्षानंतर ती अधिक समाधानी आहे, असं तिला वाटतं. जगाच्या, तिच्या स्पर्धकांच्या दृष्टीने ती कदाचित स्पर्धेत मागे पडलेली आहे. पण त्यांचं म्हणणं किती महत्त्वाचं आहे? एखादी गोष्ट लादली गेली, असं मानून आपण वाटचाल सुरू करतो. निवड स्वत:ची नसतेच-इतरांच्या फुटपट्टयावर आपण यशापयश मोजत असतो. अपयश आलं की, अधिकच त्रासतो, दु:खी होतो, रागावतो! आपले समाधान गमावून बसतो. या चक्रातून तिने सुटका करून घेतली होती.
एखाद्या छोटया गावात पोस्टिंग झालं, न पटणा-या सहका-यांबरोबरच प्रवास करावा लागला. अशा घटना आपल्या हातात नसतात. त्या वेळी एखादी गोष्टी करण्यात आली आहे, अशा प्रकारची सक्तीची भावना ही निवड मी काही हेतू ठेवून केली आहे, असं मानलं तरी दूर होते. निवड आपलीच आहे हे मानण्याचे आणखीही फायदे आहेत. दुस-याकरता करायचं म्हटलं की, त्यात उपकाराची भावना यायला वेळ लागत नाही. पण ही माझी निवड आहे असा विचार आला की, ती गोष्ट करतो म्हणजे कोणावर उपकार करतो आहोत, असा विचारसुद्धा मनात येत नाही. त्याशिवाय तुम्ही कसे दुस-याकडून फसवले गेले आहात, हे मनाला शिवत नाही. याउलट ती गोष्ट तुम्ही स्वत:करता आणि स्वत: ठरवून करता आहात, हे मन सतत लक्षात ठेवतं. त्यामुळे इतर मन विचलित करणारे आणि तेजोभंग करणारे विचार सहज दूर करता येतात. म्हणजेच ध्येयाकडे जास्त प्रमाणात लक्ष केंद्रित करता येतं. समाजात राहताना कायम समाजाच्या विरुद्ध जाऊन वागता येतं, असं नाही. पण म्हणून सगळे निर्णय आणि निवड इतरांसारखी असण्याची सक्तीसुद्धा नसते. खरं दोन वेळंच जेवण्याचा प्रश्न सुटला आहे, अशा व्यक्ती जेव्हा एखादी गोष्ट करतात, ती करताना वर त्रागा करतात तेव्हा मनात येतं, एवढा त्रास होतो तर का करतात? याचा सरळ अर्थ असा निघतो की, आत कुठेतरी त्यांनाही ती गोष्ट करायची असते. मग आपण कसे या व्यवस्थेचे बळी आहोत, इत्यादी त्यांनी केलेला निव्वळ कांगावा वाटतो.  I have to do it  असं मनात आणण्यापेक्षा I want to do it  असं मनात आणून किमान एक काम करून बघा आणि कळवा.

नाटयवाचन ते बोधी महोत्सव

कला प्रांतातील काही रंगकर्मी आपल्या पुढच्या पिढीचाही विचार खूप गंभीरपणे करत असतात. तशी एक परंपराच महाराष्ट्रात आहे. त्याच परंपरेत दहा वर्षापूर्वी आणखी एका नावाची भर पडली. ते नाव म्हणजे प्रेमानंद गज्वी.

कला प्रांतातील काही रंगकर्मी आपल्या पुढच्या पिढीचाही विचार खूप गंभीरपणे करत असतात. तशी एक परंपराच महाराष्ट्रात आहे. त्याच परंपरेत दहा वर्षापूर्वी आणखी एका नावाची भर पडली. ते नाव म्हणजे प्रेमानंद गज्वी. 'घोटभर पाणी', 'तनमाजोरी', 'गहाण', 'जय जय रघुवीर समर्थ', 'गांधी आंबेडकर' अशा अनेक गाजलेल्या कलाकृती गज्वींच्या नावावर आहेत. त्यातही 'किरवंत' नाटकाने त्यांना वेगळी ओळख देऊन 'किरवंत'कार केले आहे. अशा नाटककाराला नवे नाटयलेखकांनी काय लिहिले आहे, काय लिहिताहेत? याविषयीची उत्सुकता असणेच मुळात मोठेपणा आहे.
गज्वींनी डॉ. सुरेश मेश्राम, अशोक हंडोरे, राज बाळदकर यांच्या सोबतीने बोधी नाटय परिषदेच्या माध्यमातून मुंबई, पुणे, नागपूर, औरंगाबाद, रत्नागिरी, सांगली, नांदेड, महाड, माणगाव (जि. रायगड), यवतमाळ, नाशिक, येवला, सोलापूर अशा वेगवेगळ्या गावांत गेल्या दहा वर्षात २५ नाटयलेखन कार्यशाळा घेतल्या. या कार्यशाळेत नव्या-जुन्या लेखकांनी लिहिलेली १००च्या वर नाटकं वाचली. त्यावर चर्चा केली. अनेक नाटकांची अक्षरश: सर्व बाजूंनी चिरफाड झाली. काही चांगल्या संहितेचे कौतुक झाले. 'बोधी'च्या या कार्यशाळेत कमलाकर नाडकर्णी, वि. भा. देशपांडे, भि. शि. शिंदे, विजय केंकरे, जयंत पवार,  शफाअत खान, प्रा. महेंद्र भवरे, अतुल पेठे, प्रा. विठ्ठल शिंदे, गिरीश पतके, वामन तावडे, शिवदास घोडके, मिलिंद इनामदार, अवधुत परळकर, नीळकंठ कदम, डॉ. भगवान ठाकूर, मकरंद साठे, रवींद्र पाथरे, दिलीप जगताप, सुरेशचंद्र पाध्ये, प्रा. दत्ता भगत, मोतीराम कटारे, डॉ. मदन कुलकर्णी, रामनाथ चव्हाण, भगवान हिरे, डॉ. शशिकांत बऱ्हाणपूरकर, अरुण काळे, शोभा बोल्ली अशा वेगवेगळ्या क्षेत्रातील मान्यवरांनी ही नाटकं चर्चिक म्हणून ऐकलीत. त्यावर निरीक्षणे मांडलीत. ती नाटकं वेगवेगळ्या बाजूंनी तपासलीत.
ही कार्यशाळा होत असताना, आपल्या नाटकावर काय प्रतिक्रिया येते, याविषयीची प्रचंड उत्सुकता प्रत्येकच नाटककाराला असायची. या चर्चेत त्या नाटकाच्या आशयाच्या, विषयाच्या निमित्ताने वेगवेगळे संदर्भ येत असायचे. त्यामुळे ही चर्चा फक्त त्या नाटकावरच थांबत नव्हती तर ती एकूणच रंगभूमीवर गंभीर चिंतन करीत होती. त्यामुळे रंगभूमीवरच्या वेगवेगळ्या संकल्पना, परंपरा आणि प्रयोगांची ओळखही या निमित्ताने मान्यवर करायचे. त्यामुळे दोन दिवसांची कार्यशाळा सहभागी झालेल्या सर्वासाठी समृद्ध रंगचिंतनाचे प्लॅटफॉर्म झाले होते.
आज १० वर्षानंतर या कार्यशाळांमधून हाताला काय लागले, याचा विचार केला तर फार काही नाही, असेच उत्तर येईल. चार नाटय महोत्सव झाले. आता २५ व्या कार्यशाळेनंतरचा पाचवा नाटय़ महोत्सव होत आहे. चार-दोन नाटकांनी बऱ्यापैकी नाव कमावले आहे. काही नाटककारांनाही ओळख मिळाली आहे. काहींनी पुरस्कारही कमावले. मोठया संस्थांनी दखलही घेतली आहे, त्यापेक्षाही महत्त्वाचे या कार्यशाळेने बोधी नाटय़ परिषदेला संस्था म्हणून काहीही दिले नसले तरी, कार्यशाळेत झालेल्या चर्चेतून नाटककाराच्या नाटयविषयक जाणिवा समृद्ध केल्या आहेत. नाटयलेखन करताना नाटककार
स्वत:हूनच त्या नाटकांच्या उणिवांकडे,
नाटकातील जाणिवांकडे डोळसपणे बघू लागला आहे. हे डोळसपणे बघणे म्हणजेच ज्ञान
मिळवणे होय. हेच काम 'बोधी'ने म्हणजेच ज्ञान रंगभूमीने केले, ते खूप मोठे आहे, हे अधोरेखित केलेच पाहिजे.
पहिल्या महोत्सवात सादर झालेले प्रा. सिद्धार्थ तांबे लिखित 'जाता नाही जात' हे नाटक व्यावसायिक रंगभूमीवर आले. खूप गाजले. ते नाटक पुण्यातील कार्यशाळेत 'अकरा वाजून साठ मिनिटे होतील आता' या नावाने प्रा. तांबेंनी वाचले होते. सिद्धार्थ तांबे यांच्याकडून खूप अपेक्षा होत्या, पण ते आज नाहीत, याचे 'बोधी'ला दु:ख आहे. सांगलीचे लेखक अरुण मिरजकर यांचे 'निब्बान' महाराष्ट्र फाउंडेशनच्या पुरस्काराने सन्मानित झाले. अशोक हंडोरेंचे 'एतां बुद्धानं शासनंम्', राकेश शिर्केंचे 'चौकट', स्वप्नील गांगुर्डेचे 'कॅन्व्हॉस' अशा काही महत्त्वाच्या नाटकांची चर्चा झाली. हे संचित आहे.  पाचव्या महोत्सवात तुकाराम कोळ्याची पोर (भालचंद्र कुबल), फेस टू फेस (आनंद म्हसवेकर),  ब्लॅक नाइट्स (अरुण मिरजकर),  अभिजात जंतू (प्रेमानंद गज्वी) ही नाटकं होणार  आहेत.

लोच्या 'खोखो'चा!

मराठी चित्रपट तयार झाल्यावर मल्टिप्लेक्सच्या गर्दीत त्यांना प्रदर्शनासाठी जवळजवळ खोखो खेळावा लागतो. (तरीही एकाच आठवडय़ात अनेक मराठी चित्रपट प्रदर्शित करून निर्मात्यांचाही हुतूतू सुरू असतो) या पार्श्वभूमीवर केदार शिंदे यांचा 'खोखो' या नावाचाच प्रदर्शित होतोय. त्याचं धडाकेबाज प्रमोशनही सुरू आहे. वरळीच्या एका हॉटेलमध्ये त्याची गेल्या आठवडयात पार्टी झाली, तीही तेवढीच दणकेबाज होती. या चित्रपटातील व्यक्तिरेखांचे पुतळे वगैरे उभे करून वातावरणनिर्मितीचा प्रयत्न करण्यात आला होता. खास पार्टीसाठीचा वेगळा प्रोमो तयार करण्याची मराठीत क्वचित दिसणारी शक्कलही इथे बघायला मिळाली. 'खोखो'साठी एक खास प्रमोशनल साँग तयार करण्यात आलंय. त्याला वैशाली सामंतचे संगीत असून ते उषा उत्थुपने, असे प्रमोशनचे काय काय 'फंडे' केलेत, तेही या पार्टीत सांगितलं नि ऐकवलं गेलं. केदारची पार्टी असल्याने मराठीतलं सगळं तारांगण हजर होतं.

'खोखो'च्या निर्मात्या आहेत, शोभना देसाई. त्यांनी अनेक हिंदी-गुजराती टीव्ही मालिकांची निर्मिती केलीय. 'शोभना देसाई प्रॉडक्शन'चा हा पहिलाच चित्रपट आहे आणि तोही मराठी. टीव्ही मालिकांच्या निर्मितीत असलेल्या एका अमराठी निर्मातीला चित्रपटनिर्मितीत उतरताना मराठी चित्रपट तयार करावासा वाटतो, यातून अमराठी निर्मात्यांना मराठी चित्रपटाचं अजूनही आकर्षण आहे, हेच दिसून येतं. 'खोखो'च्या पद्धतशीर प्रसिद्धीवरून त्यांनी या चित्रपटातच्या निर्मितीत कसलीही कसर ठेवलेली नसावी, असं दिसतंय. 'खोखो'ची स्टारकास्टही तगडी आहे. भरत जाधव, सिद्धार्थ जाधव, क्रांती रेडकर, विजय चव्हाण, रेशम टिपणीस, उदय टिकेकर आणि कमलाकर सातपुते हे त्याचे अभिनयाचे सात एक्के यात आहेत, इति निर्माता-दिग्दर्शक.
'खोखो'चं थोडक्यात कथानक असं आहे, मुंबईत कसंबसं आयुष्य जगणारा श्रीरंग देशमुख हा साधासरळ स्वभावाच्या शिक्षक आपल्या चाकोरीबद्ध आयुष्याला कंटाळलेला असतो. सगळेच त्याचा स्वभावाचा गैरफायदा घेत असतात. त्यामुळे त्याची बदली होते, तेव्हा तो मनोमन सुखावतो. शिवाय बदली त्याच्या स्वत:च्याच गावी झालेली असते. या गावात त्याचा जुना वाडा असतो. आपले पूर्वज जिथे नांदले होते, त्याच या जुन्या वाडयात जाऊन राहावं आणि उर्वरित आयुष्य शांतपणे घालवावं, असं तो ठरवतो. पण नियतीच्या मनात काही वेगळंच असतं. एक बिल्डर त्या गावात येतो आणि रिडेव्हलपमेंटच्या नावाखाली लोकांच्या प्रॉपर्टीज हस्तगत करायला सुरुवात करतो. (व्वा! रिडेव्हलपमेंटचे वारे गावातही!) या कामात बिल्डरबरोबर असतो पक्याभाय नावाचा एक गावगुंड. त्यांना देशमुखांचा तो वाडाही रिडेव्हलपमेंटसाठी हवा असतो. पक्याभायच्या धमकीला घाबरून श्रीरंग वाडा सोडून जायला तयार होतो. परंतु सामान आवरताना श्रीरंगला एक जुनं हस्तलिखित सापडतं, ज्यात त्याच्याच एका पूर्वजाने लिहिलेला घराण्याचा इतिहास असतो व सात पराक्रमी पूर्वजांची माहितीही असते. श्रीरंग ते वाचायला घेतो आणि हे पूर्वज त्याच्यासमोर हजरच होतात. त्यातूनच एक धमाल खेळ सुरू होतो. बहुधा 'खोखो'सारखा.
केदार शिंदेने स्वत:च लिहिलेल्या या चित्रपटाच्या कथेवरून तुम्हाला काही आठवतंय का? त्याचंच 'लोच्या झाला रे' हे नाटक? किंवा 'जुमानजी' नावाचा चमत्कृतीपूर्ण हॉलिवुडपट? दोन्ही उत्तरं बरोबर आहेत, असं जवळपास तीनेक वर्षानी मराठी चित्रपट करणारा केदारच सांगतो. 'या चित्रपटाचं मूळ 'लोच्या झाला रे' या नाटकातच आहे. या नाटकावर चित्रपट तयार करण्याचं मी दहा वर्षापूर्वीच ठरवलं होतं. त्यामुळे नाटकाचं रेकॉर्डिग केलं नव्हतं. दहा वर्षापूर्वी आलेलं हे नाटक सिनेमारूपात आणल्याने त्याला नवा प्रेक्षकवर्ग लाभेल, पण ज्यांनी हे नाटक पाहिलं आहे, त्यांनाही त्यात नावीन्य वाटेल. या नाटकाबरोबर या चित्रपटावर 'जुमानजी'चाही प्रभाव आहेच,' केदार खुलासा करतो.
 चित्रपटांचे प्रोमो पाहून 'लोच्या झाला रे' आणि 'जुमानजी' यांचं यात कल्पक सरमिसळ असल्याचं आणि त्याला खास मराठी फोडणी दिल्याचं स्पष्टपणे जाणवतं. या चित्रपटात भूमिका करणा-या भरत जाधव, सिद्धार्थ जाधव, विजय चव्हाण, कमलाकर जाधव, उदय टीकेकर, प्राजक्ता माळी वगैरे सगळेच हा चित्रपट जबरदस्त असल्याचं, सगळ्यांनी खूप चांगलं काम केलं असल्याचं वगैरे सांगितलं. निर्माता शोभना देसाईही तेच सांगत होत्या. या चित्रपटाचं नाव 'खोखो' हे नाव का दिलंय, त्याचं नेमकं कारण कुणाच्याही बोलण्यातून उलगडत नव्हतं. हा खेळ केदार आणि त्याची किती गुणांनी जिंकणार, हे ३१ मे नंतरच कळेल. कारण या दिवशी 'खोखो' प्रदर्शित होणार आहे.

निव्वळ मसालेपट

कधी कधी एखादा पदार्थ खूप चांगला करायचा असेल तर त्यात वारेमाप मसाले टाकले जातात. पदार्थ करणा-याला असं वाटत असतं की, आपण फारच चवदार पदार्थ करत आहोत. पण बिचा-या खाणा-याच्या पोटाची अगदी वाट लागते. बरं या पदार्थात काही नावीन्य असेल, सगळया मसाल्यांचं मिश्रण योग्य प्रकारे जमून आलं असेल तरी गोष्ट वेगळी. नाहीतर काही खरं नसतं. असंच काहीसं दिग्दर्शक अतुल सब्रवालच्या 'औरंगजेब' या चित्रपटाचं झालं आहे. त्यामुळे होतं असं की, और रंगेल हवी अशा अपेक्षेतली ही कथा केवळ आपली जेबच रिकामी करते.

औरंगजेब
दिग्दर्शक : अतुल सभरवाल
कलाकार : अर्जुन कपूर, ऋषी कपूर, जॅकी श्रॉफ, अमृता सिंग, साशा आगा, पृथ्वीराज सुकुमारन, दीप्ती नवल, तन्वी आझमी कथा घडते ती गुरगावमध्ये. यशोवर्धन (जॅकी श्रॉफ) हा मोठा बांधकाम व्यावसायिक आहे. या व्यवसायाच्या आड तो अनेक बेकायदेशीर गोष्टी करत असतो. त्या कोणालाही कळत नसतात. त्यामुळे चोरी पकडली तो चोर या नात्यानं तो उजळ माथ्यानं वावरत असतो. त्याला दोन मुलांपैकी एक त्याच्याबरोबर राहत असतो तर दुसरा विशाल त्याच्या आईबरोबर (अर्जुन कपूर दुहेरी भूमिकेत). त्याच्याबरोबर राहणारा अजय त्याच्या साम्राज्याला हातभार लावत असतो. पोलिसांना त्याच्यावर संशय असतो, परंतु त्याचे पुरावे त्यांच्याकडे नसतात. पण अखेरीस अजय पोलिसांच्या जाळ्यात सापडतो. पोलिस त्याच्याकडून यशोवर्धनचे सर्व बेकायदेशीर धंदे जाणून घेण्यासाठी त्याच्यासारखाच दिसणा-या विशालला यशोवर्धनकडे पाठवतात. आपणच अजय आहोत, असं भासवत यशोवर्धनच्या बेकायदेशीर साम्राज्याची माहिती पोलिसांना देतो. तिच्या आधारे पोलिस यशोवर्धनला पकडतात. पण एवढयावरच न थांबता ही कथा अनेक वळणं घेते.
'औरंगजेब' पाहताना ऐंशीच्या दशकातल्या अनेक चित्रपटांच्या कथा आपल्या डोळ्यांसमोर येतात. काही गाजलेल्या बाँडपटांची व टॉमपटांची आठवणही अधूनमधून येत राहतेच राहते. या चित्रपटाची सगळ्यात चांगली बाब म्हणजे या चित्रपटाचा वेग. प्रत्येक प्रसंग अगदी वेगवान पद्धतीने घडवत प्रेक्षकांना बांधून ठेवण्यात दिग्दर्शक काही अंशी यशस्वी होतो. त्यातून तो त्याच्याविषयी व चित्रपटाविषयी अपेक्षाही वाढवतो. यशराजची निर्मिती असल्याने मनात भरतील, अशी लोकेशन्स आहेत. तांत्रिकदृष्टया चित्रपट अगदी वरच्या श्रेणीचा आहे. कथा सांगण्याची दिग्दर्शकाची हातोटीही चांगली आहे. पण कथेत कुठेही नावीन्य नाही, वेगळेपणा नाही, त्याला तो तरी काय करणार. जुनाच मसाला असलेला पदार्थ नव्या प्लेटमधून दिला आहे. भारतीय चित्रपटाला हॉलिवुडशी स्पर्धा करायची आहे. मात्र त्यासाठी केवळ बर्गर खाऊन किंवा त्यांच्यासारखे कपडे घालून चालणार नाही, हे या चित्रपटातून दिसून येतं. तंत्र हे या चित्रपटातली जमेची बाजू आहे. मात्र ते कथा सांगण्याचं एक माध्यम आहे, याचं भान दिग्दर्शकाने ठेवलं पाहिजे. अनेक प्रसंग हे अंगावर येतात. मात्र ते एखाद्या हॉलिवुडपटावरून घेतल्यासारखे जाणवत राहतात. त्यामुळे नावीन्य नसलेली ही गोष्ट काही केल्या पचनी पडत नाही.
अभिनयाच्या बाबतीत अर्जुन कपूरने आपल्याविषयीच्या अपेक्षा वाढवल्या आहेत. एकाच वेळेस दोन भ्रूमिकांचं बेअरिंग सांभाळणं त्याने चांगलं साधलंय. मात्र या दोन्ही भूमिकांसाठी आवश्यक असलेल्या देहबोलीत कमी पडलाय. तरीही आपल्या पहिल्या चित्रपटाच्या मानाने त्याचा अभिनय हा पाहण्यालायक आहे. दोन्ही नायिकांनी आपापली कामं चोख केली आहेत.
(7०) षी कपूरनं खरी धमाल केलीय. पोलिस अधिका-यांच्या भूमिकेत त्याने अनेक रंग भरले आहेत. त्याला कोणत्याही प्रकारची भूमिका द्या, तो मन लावून, अभ्यास करून करतो, हे वेगळं सांगायची गरज नाही. त्याचा इतक्या वर्षाचा अनुभवही या भूमिकेतून दिसतो. आपल्या भूमिकेत काय काय नावीन्य आणता येईल, याचा विचार करून त्याने ही भूमिका केली आहे आणि त्यासाठी त्याला फार प्रयत्नही करावे लागलेले नाहीत. जॅकी श्रॉफनं आपल्या अभिनयाची शैलीच बदललीय. तो आता अधिक संयत अभिनय करू लागलाय, ही त्यातल्या त्यात समाधानाची बाब आहे. तन्वी आझमीची आईही त्याच ऐंशीच्या दशकातल्या निरुपा रॉय वगैरेच्या पंक्तीत बसणारी.
अ‍ॅक्शन दृश्यं तर जबरदस्त झालीत. त्यातला अपेक्षित क्रौर्याचा भाग दिग्दर्शकानं नेमका दाखवलाय. चित्रपटात अनेक भावनिक प्रसंगांची रेलचेल असली तरी, तेही आधी अनेक चित्रपटांतून आलेले आहेत. त्यात काही नावीन्य यायला हवं होतं. चित्रपट पाहताना एक गोष्ट प्रकर्षानं जाणवते की, आपल्याला जी कथा मांडायची आहे ती प्रामाणिकपणे मांडण्याऐवजी काहीही करून 'यशस्वी चित्रपट' करायचाच, याचाच अट्टहास अधिक दिसून येतो. त्यामुळे हा एका वेळी अनेक यशस्वी चित्रपटांचा अनधिकृत रिमेक आहे की काय, असं वाटतं. सध्या चलतीत असलेल्या बांधकाम व्यवसायाची पार्श्वभूमी वापरून आपण फार मोठा नववास्तववादी चित्रपट करत असल्याचा आव जरी आणण्यात आला असला तरी कथानकाच्या जुनेपणामुळे त्याचा केवळ आभास निर्माण होतो. 'डॉन', 'नसीब', 'सुहाग' वगैरे ८० च्या दशकातील गाजलेले चित्रपट पाहिलेले नसतील, त्यांच्या मनोरंजनाकरता हा चित्रपट ठीक आहे.

'स्केअर' इंडिया!

एकेकाळी भारताची राष्ट्रीय विमान वाहतूक कंपनी असलेली एअर इंडिया आजारी आहे. तिचं भवितव्य अंध:कारमय असल्याचं बोललं जातंय. त्याच वेळी ही कंपनी प्रवाशांच्या जिवाशी खेळण्याचा जो प्रकार करते आहे, तो भयंकर आहे. यात प्रवाशांचा जीव गेला तर कुठलंही बेल-आउट हे नुकसान भरूनकाढू शकणार नाही.

 प्रसंग १ : एअर इंडियाची बँकॉक-दिल्ली फ्लाइट. टेक-ऑफनंतर अध्र्या तासानं को-पायलट किंवा फर्स्ट ऑफिसर टॉयलेट ब्रेकसाठी कॉकपिटमधून बाहेर जातो. त्याची जागा आता एक फ्लाइट अटेंडंट (हवाई सुंदरी हा शब्द आता जरा जुना नि बाळबोध वाटतो) घेते. काही वेळानं पायलटलाही ब्रेक घ्यावासा वाटतो. तो आणखी एका अटेंडंटला बोलावतो. दोघींना सारं समजावून सांगितलं जातं. मग पायलटही निघून जातो! तब्बल ४० मिनिटं पायलट नि को-पायलट हे दोघंही पठ्ठे बिझनेस क्लासमध्ये ताणून देतात. विमान ऑटो-पायलटवर उडतंय. चुकून एका अटेंडंटचा हात ऑटो-पायलट लीव्हरला लागतो नि गोंधळ उडतो. कारण विमान ऑटो-पायलटवरून 'मॅन्युअल मोड'वर येतं. पायलट मंडळींना झोप आवरून कॉकपिटमध्ये धावत यावं लागतं. विमान आणि त्यापेक्षाही त्याच्यातले १६६ प्रवासी आणि क्रू बचावले. पण दोन्ही पायलट आणि त्या फ्लाइट अटेंडंट्स निलंबित झाल्या.
प्रसंग २ : मुंबईच्या छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर एअर इंडियाचं डोमेस्टिक सेवेतलं एक विमान 'अ‍ॅप्रोच' होतंय. रनवे 'क्लिअर' नसल्याचं ट्रॅफिक कंट्रोलरकडून सांगितलं जातं. रनवेवर काही काम सुरू असून दोन जीप उभ्या आहेत. एव्हाना पायलटलाही त्या दिसू लागलेल्या आहेत. अशा वेळी त्याला 'टोगा कमांड' (टेक-ऑफ अँड गो अराउंड) दिली जाते. म्हणजे लँडिंग रद्द करून पुन्हा उडायचं नि वळसा घालून परतायचं. पायलट ती सूचना ऐकत नाही. लँडिंगसाठी विमान खाली येतं. रनवेवरील जीपवाल्यांची धावपळ उडते. कशाबशा जीप सुरक्षित अंतरावर हलवल्या जातात. विमान सुखरूप उतरतं, पण चौकशीसाठी पायलटला डी-रोस्टर म्हणजे डयुटीवरून काढलं जातं.
प्रसंग ३ : एअर इंडियाची दिल्ली-बंगळूरु डोमेस्टिक फ्लाइट. पुन्हा एकदा पायलट वॉशरूमला जाण्यासाठी कॉकपिटबाहेर पडतो आणि कॉकपिटचं दार जे घट्ट बंद होतं, ते उघडतच नाही! कॉकपिटमध्ये आता केवळ को-पायलट आणि एक ट्रेनी पायलट. को-पायलटकडे लँडिंगसाठी आवश्यक अनुभव नाही. ही आणीबाणी पाहून विमान भोपाळला उतरवलं जातं. को-पायलटच ते कसंबसं उतरवतो. बंगळूरुला ते तब्बल तीन तास उशिरानं पोहोचतं.

हे तिन्ही प्रसंग या वर्षात, खरं तर गेल्या दोन महिन्यांत घडलेले. आता त्यांना प्रसंग संबोधता येतं, पण खरं तर ते टाळले गेलेले अपघातच होते. एअर इंडिया ही भारताची राष्ट्रीय विमान वाहतूक कंपनी आजारी आहे, तिचं भवितव्य अंध:कारमय आहे वगैरे ऐकून येतो. पण ही कंपनी आता इतक्या भयानक प्रकारे मायबाप प्रवाशांच्या जिवाशी खेळू लागलीय, ही जाणीव अंगावर काटा आणते. भारतीय एव्हिएशन मार्केटमध्ये सुरुवातीला नवीन कंपन्या आल्या, त्यावेळीदेखील एअर इंडियाच्या किंवा इंडियन एअरलाइन्सच्या वैमानिकांविषयी एक भरवसा वाटत राहायचा. विशेषत: लँडिंगच्या बाबतीत एअर इंडिया किंवा इंडियन एअरलाइन्स सर्वाधिक 'स्मूथ' वाटायची, कारण बराच काळ अनुभवी पायलटचा ताफा त्यांच्याकडे होता. पण कालांतरानं त्यांचा मार्केट शेअर घसरू लागला आणि त्यांच्या वैमानिकांना अधिक चांगले पर्याय उलब्ध होऊ लागले. त्यामुळे चांगले आणि अनुभवी वैमानिक ही एअर इंडियाची मक्तेदारी राहिली नाही. इतर कंपन्यांप्रमाणेच एअर इंडियालाही पायलटांचा तुटवडा भासू लागला आणि ते आयात करावे लागले. पण नवीन सहस्र्कात भारतात झालेला एकमेव मोठा अपघात एअर इंडियाच्याच विमानाला, एका आयात पायलटच्या चुकीमुळे झालेला आहे. एअर इंडिया एक्स्प्रेसचं (फ्लाइट क्र. ८१२) विमान दुबईहून मंगळूरला आलं. लँडिंगच्या वेळी मुख्य पायलटनं – जे होते सर्बियन वंशाचे झ्लाटको ग्लुसिका- विमान धावपट्टीवर जरा पुढेच उतरवलं. मंगळूरचा विमानतळ डोंगरमाथ्यावर आहे. त्यामुळे धावपट्टी फार मोठी नाही. बोइंग ७३७-८०० जातीचं ते विमान फार मोठं नव्हतं. तरीही धावपट्टीच्या जवळपास मध्यावर टचडाऊन झाल्यामुळे विमानाला योग्य वेळेत थांबवता आलं नाही. ते धावपट्टी ओलांडून भरकटलं आणि टेकडीवरून कोसळलं. १६६पैकी १५८ जीव प्राणास मुकले! २२ मे २०१० रोजी ही घटना घडली. त्यानंतर तीनच दिवसांनी एअर इंडिया एक्स्प्रेसचंच आणखी विमान यावेळी दुबईहून पुण्याला येत होतं. कॉकपिटमध्ये याही वेळी पायलट नव्हता आणि को-पायलटवर जबाबदारी होती. त्यानं सीटवरून सरकताना चुकून कंट्रोल कॉलम हलवला आणि विमान ७ हजार फूट अनियंत्रितरीत्या खाली आलं. पुन्हा एकदा पायलटला धाव घ्यावी लागली आणि विमान व प्रवासी वाचले.
सुरुवातीस उल्लेखलेले तीन प्रसंग आणि वरील दोन प्रसंग एअर इंडियाच्या ढासळत्या सेफ्टी रेकॉर्डचे निदर्शक आहेत. त्यामुळेच की काय, 'जेट एअरलायनर क्रॅश डेटा इव्हॅल्युएशन सेंटर' या विमान अपघातांच्या जागतिक 'नोंदवही'त सुरक्षेच्या निकषावर एअर इंडियाचा क्रमांक शेवटून तिसरा आहे! एअर इंडिया आणि इंडियन एअरलाइन्सच्या विलिनीकरणानंतर कंपनीची आर्थिक घसरण सुरू झाली, अशी एक थिअरी मांडली जाते. तिच्यात तथ्य आहे. पण ब-याचदा एअर इंडियाच्या अनेक त्रुटी झाकण्यासाठी एक पळवाट म्हणून तिचा वापर होत असतो. दोन वर्षापूर्वी एअर इंडियावर ४२ हजार ७५० कोटींचं कर्ज होतं. याशिवाय २२ हजार कोटींचा तोटाही झाला होता. गेल्या वर्षी सरकारनं ३० हजार कोटींचं अनुदान देण्याचं कबूल केलं. गेल्या काही महिन्यांमध्ये या सरकारी विमान कंपनीचा मार्केटमधील हिस्सा वाढला. अनेक मार्गावर अत्यल्प दरात तिकिटं उपलब्ध करून दिल्यामुळे काही अंशी हा बदल दिसून आला होता. पण असं केल्यामुळे एव्हिएशन धंद्याची तब्येत बिघडली. कारण इतरही कंपन्यांना मग काही प्रमाणात एअर इंडियाचा कित्ता गिरवावा लागला. एकीकडे हवाई इंधनाचे जागतिक बाजारातील भाव कडाडत असताना, तिकिटांमधून मिळणारा महसूल आटू लागला. कदाचित स्थिती काहीशी सुधारत असल्यामुळे एअर इंडियाचं व्यवस्थापन आणि पायलट बेफिकीर झालं असावं काय? धावपट्टीवर क्लीअरन्स नसतानाही विमान उतरवण्याचा आततायीपणा करणारा तो पायलट सध्या निलंबित आहे. विमानाला खेळणं समजून कॉकपिटमध्ये अप्रशिक्षित मंडळी आणून त्यांच्या भरवशावर विमान सोडून देणारे ते पायलटही सध्या निलंबित आहेत. अशा मंडळींना निव्वळ निलंबित करून काहीही साधणार नाही. त्यांना अटक करण्याची तरतूद हवी. एअर इंडियाचं व्यवस्थापन पाहणारे वरिष्ठ अधिकारी खरं तर निलंबित व्हायला हवेत. हे घडत नाही, तोवर प्रवाशांच्या जिवाशी खेळ होतच राहणार. एक वेळ कोटयवधींचं नुकसान भरून काढण्यासाठी बेल-आउट मिळेलही. पण प्रवाशांचा जीव गेला, तर कोणतं बेल-आउट सरकार किंवा एअर इंडिया देणार आहे?

पाहिजे ते सावधपण!

या सदरातील गेल्या लेखात आपण छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या प्रशासनिक कौशल्यासंबंधी काही पैलू बघितले. या आठवडयात पाकिस्तानच्या निवडणुकांचे निकाल लागले आणि त्यात नवाझ शरीफ हे बहुमताने निवडून आल्यामुळे आता ते पाकिस्तानचे पंतप्रधान होतील असे दिसते. या बातमीनंतर आपल्या इथल्या अतिउतावळेपणा दाखवणा-या 'तज्ज्ञां'नी जी मते मांडायला सुरुवात केली आहे, ते बघून, महाराजांचा आणखी एक विशेष गुण मनात आला आणि या गुणाची चर्चा करण्याची आता अगदी योग्य वेळ आहे.

समर्थ रामदासांनी आपल्या दासबोधात एका ठिकाणी म्हटले आहे की, 'पहिले ते हरिकथा निरुपण, दुसरे ते राजकारण, तिसरे ते सावधपण सर्वाविषयी'
महाराजांचे वर्तन पाहूनच बहुतेक त्यांनी हे लिहिले असावे, कारण महाराजांचा 'सावधपण सर्वाविषयी' हा एक भारतीय राज्यपरंपरेतील आश्चर्यच वाटावा, असा महान सद्गुण आहे. आणि समर्थाच्या शब्दात थोडासा बदल करून सध्याच्या युगाला शोभेल, असा संदेश म्हणून लेखाला शीर्षक 'पाहिजे ते सावधपण' हे दिले आहे.
आपल्या इतिहासात सर्वसाधारण उदाहरणे बघितली तर चाणक्य आणि शिवाजी महाराजांचा सन्माननीय अपवाद वगळता आपले बहुतेक सगळे स्थानिक राज्यकत्रे सावधपणाच्या बाबतीत अतिशय निष्काळजी आणि भोळसट होते. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्राला पारतंत्र्यात लोटणारा देवगिरीचा रामदेवराय. आपल्या अभेद्य अशा देवगिरी किल्ल्यात रसदीच्या धान्याऐवजी मिठाची पोती शत्रूच्या गुप्तहेरांनी भरली, हेसुद्धा या राजाला कळले नाही आणि त्यामुळे अलाउद्दीन खलजीने या राजाचा किल्ला सर करून त्याचे सर्व राज्य बुडवले आणि महाराष्ट्राला तीनशे वर्षाच्या पारतंत्र्याच्या अंधारात लोटून दिले. सावधपण नसण्याचा हा केवढा घोर परिणाम!
शिवाजी महाराजांच्या स्वत:च्या आयुष्यात त्यांचे पिताजी, शहाजी राजे असेच बेसावध राहिल्यामुळे त्यांचे कट्टर शत्रू अफझलखान आणि बाजी घोरपडे यांच्या ताब्यात सापडून विजापुरी कैदेत खितपत पडले. पुढे महाराजांना राजकारण करून आणि दिल्लीच्या बादशहाचे वजन वापरून त्यांची सुटका करावी लागली. बहुधा या आणि अशा अनेक अनुभवांतूनच महाराजांना हे सावधपणाचे महत्त्व पूर्णपणे ध्यानात आले असावे. हे सगळे पाहत असताना राज्यकर्त्यांनी अखंड सावधान असणे, किती महत्त्वाचे असते, हे सारखे मनात ठसत जाते. शत्रू सावध नसतानाच त्याच्यावर घाला घालायचा, ही पद्धत तर महाराजांनी अनेक वेळा अतिशय यशस्वीरीत्या वापरली. शाहिस्तेखानावरच्या छाप्याच्या वेळी, रमझानच्या रात्री सगळी छावणी बेसावध असल्याचा फायदा घेऊन हा अतिशय धाडसी हल्ला महाराजांनी यशस्वी करून दाखवला. सुरतेची लूट हे असेच एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. सगळ्या बाजूला मोगल मुलुख असताना त्यांना जराही पत्ता लागू न देता औरंगजेबाचे सर्वात श्रीमंत बंदरठाणे सुरत लुटून, सगळी लूट सुरक्षितपणे स्वराज्यात आणली. हे सर्व अतिशय उत्तम हेरखाते आणि एक अतिशय सावध मनोवृत्ती याशिवाय शक्यच झाले नसते.
शत्रूच्या बेसावधपणाचा फायदा करून घेण्यात तर महाराजांची बरोबरी कोणीच करू शकणार नाही. पन्हाळ्यावर सिद्दी जौहरच्या कडेकोट वेढयात अडकल्यावर महाराजांनी त्याचा वेढा सल करून त्याला बेसावध करण्याची अप्रतिम खेळी केली. त्यानी सरळ सरळ तहाचीच बोलणी लावली आणि जौहरला विजयाची आशा आणि स्वप्ने पडू लागली. त्यामुळे वेढयाचा बंदोबस्त ढिला पडला आणि त्याचा फायदा घेऊन महाराज आपल्या शूर मावळ्यांना घेऊन पन्हाळ्यावरून निसटले! आग्य्राहून शिताफीने करून घेतलेली सुटका तर एक फारच विलक्षण प्रकरण होते. औरंगजेबासारख्या धूर्त आणि कुटील बादशहालादेखील बेसावध ठेवून महाराज त्याच्या हातावर तुरी देऊन कैदेतून निसटून गेले. एखाद्या कादंबरीतच शोभावी अशी ही घटना प्रत्यक्षात घडवून आणणे, हे एका अतिशय बुद्धिमान आणि सावध व्यक्तीलाच शक्य होते.
अशा महापुरुषाचा वारसा आपल्याला असताना दुर्दैवाने आपण मात्र तोच जुना बेसावध आणि भोळसट बाणा दाखवत गेलो. पंडित नेहरू यांना चिनी नेतृत्वाची जबर महत्त्वाकांक्षा आणि त्यांनी चालवलेली तिबेट गिळंकृत करण्याची तयारी उमजलीच नाही. त्यामुळेच १९६२ साली युद्धातील पराजयाची नामुष्की आपल्या देशावर ओढवली. त्यानंतरसुद्धा आपल्या बेसावाधपणाची मालिका चालूच आहे. कारगिलचे सगळे युद्ध आपल्या सावधगिरीचे वाभाडे काढणारेच आहे. २६/११चा मुंबईवर झालेला हल्ला हे असेच एक उदाहरण. असे घडते याचे प्रमुख कारण म्हणजे आपल्या राज्यकर्त्यांना अजूनही 'सावधपण सर्वाविषयी' या सूक्ताची महती पटलेली नाही आणि हा दोष फक्त राज्यकर्त्यांचाच नाही, तर आपले सगळ्या क्षेत्रातील नेते या दोषाचे बळी आहेत. विशेषत: ज्या व्यक्ती आपल्या समाजाचे प्रबोधन आणि नेतृत्व (मग ते कोठल्याही क्षेत्रात असो) करतात, म्हणजे सरकारी आणि निमसरकारी आस्थापनांतील अधिकारी, पत्रकार, शिक्षक, इ. यांच्यातील बहुसंख्य लोक अजूनही सावधचित्त आहेत, असे त्यांच्या वागण्या-बोलण्यावरून वाटत नाही.
उदाहरणार्थ, यांच्यातील बहुतेक सगळे लोक, अतिशय भाबडेपणाने पाकच्या निवडणुकीतील नवाझ शरीफ यांच्या यशामुळे एक प्रकारे हुरळून गेलेले आहेत. नवाज शरीफ यानी आपल्या अनेक निवडणुकीतील, तसेच निवडून आल्यानंतरच्या भाषणांमधून 'आपल्याला भारत-पाक मैत्री किती महत्त्वाची वाटते आणि आपण या दोन देशांमध्ये शांतता आणण्यासाठी कसे झटणार आहोत', हा राग आळवला आहे. असे ऐकल्यावर आपल्यातले अनेक वरीलपैकी नेते हे पूर्णपणे हुरळून गेलेले आहेत. आता जणू शांतिपर्व नजीकच येऊन ठेपले आहे, असे त्यांना वाटू लागले आहे आणि ते सगळे जोरजोरात भारत-पाक मैत्रीचे डिंडिम वाजवण्यात दंग आहेत. त्या सा-यांसाठी काही महत्त्वाच्या गोष्टींची उजळणी अत्यावश्यक आहे आणि त्याकरिता सदैव सावधानता राखण्याला प्रत्यवाय नाही.
नवाझ शरीफ यांची स्थिती प्रथम बघू. ते जरी पाकिस्तानचे पंतप्रधान झाले तरी त्यांच्या हातात प्रत्यक्ष किती सत्ता असेल याची खात्री नाही. पाकिस्तानात सर्वात शक्तिशाली आहे ते सन्य, आयएसआय, (हे सन्याचेच एक उपांग आहे) त्याखालोखाल तेथील वेगवेगळ्या दहशतवादी, तालिबानी गटांचे आणि त्यांच्या म्होरक्यांचे वर्चस्व सत्ताधीशांवर आहे आणि या सगळ्यांचा भारताशी युद्ध चालूच ठेवण्याच्या भूमिकेला पूर्ण पाठिंबा आहे. किंबहुना भारताशी कायम युद्ध आणि शत्रुत्व ठेवणे, ही पाक सन्याची अस्तित्वासाठीची गरज आहे. त्यामुळे जरी शरीफना खरीच शांतता हवी असली तरी या सगळ्या संस्था त्यांना सुखासुखी तसे करू देतील असे मानता येत नाही. तसेच शरीफ यांचा स्वत:चा इतिहासदेखील फार सरळ नाही. पाकिस्तानमधील बहुतेक सर्व दहशतवादी केंद्रे पंजाब आणि वायव्य सरहद्दीवरील प्रांतामध्ये आहेत. त्यापैकी पंजाबमध्येच शरीफ यांचे सर्वात जास्त समर्थक आहेत. शिवाय अनेक वर्षे त्यांचे बंधूच पंजाबच्या राजकीय प्रमुखपदी आहेत. तरीही ही दहशतवादाची केंद्रे सुखनव चालूच आहेत. त्यांच्या विरुद्ध शरीफ यांनी काही कडक भूमिका घेतल्याचे ऐकिवात नाही.
सध्या पाकिस्तान आर्थिकदृष्टया अतिशय कमकुवत स्थितीत आहे. आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी त्या देशावर कडक आणि जाचक अटी घालणार हे निश्चितच आहे. आणि या अटी सर्वसामान्य जनतेस कधीच कबूल नसतात. त्यावेळेला असंतोष खूप वाढेल आणि आतापर्यंत अंतर्गत असंतोषाला छेद देण्यासाठी नेहमीच भारताचा द्वेष त्या देशातील राज्यकत्रे वापरून घेतात. आताही तसे घडण्याची खूप शक्यता आहे.
या सर्वाहून महत्त्वाचा एक मुद्दा म्हणजे, २०१३-१४ या वर्षात बहुतांश अमेरिकन सन्य अफगाणिस्तानमधून परत अमेरिकेला जाणार आहे. या सर्व काळात पाकिस्तान सरकार आणि सन्य यांचे सर्व लक्ष अफगाणिस्तानच्या अंतर्गत शासनावर संपूर्ण ताबा मिळवण्याचे असेल. शिवाय अमेरिकन सन्य बाहेर पडल्यानंतर तेथील तालिबानी दहशतवाद्यांवरील दबाव एकदम कमी होईल. हे दहशतवादी पाकिस्तानची डोकेदुखी ठरू शकतात, म्हणून पाकिस्तान त्यांच्याशी समझोता करून त्यांना भारतावर हल्ला करण्यासाठी वापरायला बघेल. त्यासाठी पाकिस्तानला हमीद कारझाईंच्या सरकारवर पूर्ण ताबा मिळवावा लागेल. पाकिस्तान आतापासूनच त्या तयारीला लागलेला आहे. हे सगळे पुर्ण होईपर्यंत पाकिस्तानच्या सन्याला भारताची सीमा शांत असणे गरजेचे आहे. त्यामुळे येते एक ते दीड वर्षे भारत सीमेवर शांतता राखण्याचे पाकिस्तान सरकारचे धोरण असण्याची शक्यता आहे आणि एकदा अफगाणिस्तानावर त्यांचा कब्जा पूर्ण मिळवला की, मग ते तालिबान आणि इतर सगळे दहशतवादी भारताशी लढायला मोकळे सोडू शकतील. म्हणून नजीकच्या काळात पाकिस्तानी सैन्य शरीफ यांच्या माध्यमातून शांतीचा राग आळवण्यास आपली पसंती दर्शवील. हे होत असताना वर सांगितलेले भारतीय नेते 'भारत-पाकिस्तान भाई-भाई'चे नारे लावण्यात मग्न राहतील. आणि पर्यायाने भारतीय नेतृत्वाला पूर्णपणे गाफिल ठेवण्यास त्याची मदत होईल, ही खरी भीती आहे. म्हणजे मघाशी म्हटल्याप्रमाणे पन्हाळ्यावर सिद्दी जौहरची जशी बेसावध स्थिती झाली होती, तशी आपल्या नेतृत्वाची होणारच नाही असे खात्रीने सांगता येत नाही, कारण या आधीही असेच शांतीचे तुणतुणे वाजवताना आपल्या बेसावधपणाचा गैरफायदा घेऊन कारगिलचे युद्ध लादले गेलेच होते आणि विशेष म्हणजे त्याही वेळेस पाकिस्तानचे पंतप्रधान हे नवाझ शरीफच होते. त्या वेळेस सैन्यप्रमुख मुशर्रफ होते, ज्यांना स्वत: शरीफ यांनीच पुढे आणले होते! सध्या मुशर्रफ जरी स्थानबद्धतेत असले तरी सैन्यप्रमुख जनरल कयानी हे मुशर्रफ यांच्या खास विश्वासातीलच आहेत आणि त्यांनी कधीही कारगिलला विरोध केल्याचे ऐकिवात नाही!
या सगळया विवेचनानंतर येता काळ भारत-पाकिस्तान सीमेवर शांततेत जरी गेला तरी ती युद्धापूर्वीची शांतता असेल आणि शहाणी राष्ट्रे हा काळ आपली युद्धसज्जता अधिक मजबूत करणे, आपले हेरखाते सक्षम करणे आणि आपल्या जनतेचे मन येणा-या संघर्षासाठी कणखर बनवणे या कार्यासाठी व्यतीत करतात. आणि अशी राष्ट्रेच युद्धास यशस्वीपणे तोंड देऊ शकतात. या काळात केवळ दुर्बलांचे शांतिघोष बडवणा-या आणि पांढरी कबुतरे उडवणा-या राष्ट्रांच्या नशिबी अपमानजनक पराभवच येतात, जसा आपल्या वाटयाला १९६२ मध्ये आला होता. असे होऊ नये म्हणूनच लेखाच्या शीर्षकात लिहिल्याप्रमाणे
'पाहिजे सावधपण सर्वाविषयी!!' हेच आपल्या राष्ट्रीय धोरणाचे मुख्य सूत्र असायला हवे. आपण एक राष्ट्र म्हणून हे सावधानतेचे व्रत कधीही सोडू नये आणि शिवाजी महाराजांच्या चरित्रातून हा बोध घ्यावा, हीच त्या थोर नेत्याला खरी मानवंदना ठरेल!

सायबरयुद्धाच्या उंबरठ्यावर..

'सायबर सुरक्षा' हा आज-काल अत्यंत महत्त्वाचा विषय बनत चालला आहे. नुकत्याच उघडकीस आलेल्या २४७ कोटींच्या बँक दरोड्यामुळे तर जगभरात आता सायबर सुरक्षेचीच चर्चा सुरू आहे. आखातातील बँकांच्या आर्थिक व्यवहारांची भारतातील कंपन्यांकडील माहिती 'हॅक' करून अमेरिकेपासून श्रीलंकेपर्यंतच्या विविध देशांतील एटीएममधून एवढी मोठी रक्कम दिवसाउजेडी लंपास करणे, ही घटना खरे तर गुन्हेगारीच्या जागतिकीकरणाचे लक्षण मानले पाहिजे. इंटरनेट, ऑनलाइन आणि संगणक हे शब्द अद्यापि भारतातील २५ टक्के लोकांच्याही जीवनाचा भाग झालेले नाहीत. त्यामुळे आपल्याकडे सायबर सुरक्षा आणि सायबर युद्ध या संभाव्य संकटांचा विचार करण्याची पद्धतच विकसित झालेली नाही. शासकीय पातळीवर जेवढी अनास्था आणि गोंधळ आहे, तेवढेच सर्वसामान्य लोकांमध्ये याविषयी अज्ञान दिसते. भारत दरवर्षी ४ लाख २० हजार कोटी रुपयांचे सॉफ्टवेअर तंत्रज्ञान निर्यात करतो. त्यामुळे आमच्या या सर्व महत्त्वाच्या कंपन्या, मग त्यात इन्फोसिस असेल वा विप्रो किंवा टीसीएस, त्यांच्याकडे सायबर सुरक्षेचे सारे आधुनिक तंत्रज्ञान उपलब्ध आहे; परंतु तशी संरक्षणसज्जता अन्य कंपन्या वा शासकीय यंत्रणांकडे पोहोचत नाही. परिणामी 'हॅकर्स'ना घुसखोरी करण्यासाठी भारतीय संगणकप्रणाली 'सॉफ्ट टार्गेट' बनत आहे. जानेवारी २०१० ते मार्च २०१३ या काळात आपल्या १०३० सरकारी वेबसाइट्स हॅक झाल्या होत्या, अशी कबुली केंद्रीय गृहराज्यमंत्री सिंग यांनी नुकतीच दिली. एवढे असूनही जर आम्ही 'जागे' झालो नाही तर, आपले काही खरे नाही..

पैसे सुरक्षित ठेवणे, या गोष्टीला जगातील प्रत्येक जण प्राधान्य देतो आणि पैसे सुरक्षित ठेवण्याची सर्वमान्य जागा म्हणजे 'बँक.' म्हणूनच गरीब असो वा श्रीमंत, सगळ्यांनाच बँकेत पैसे ठेवावेसे वाटतात; परंतु या बँकांची सुरक्षाच जर धोक्यात आली तर..? हा प्रश्न खूप मोठा आणि तेवढाच कठीणही आहे. गेल्या सहा महिन्यांत झालेल्या 'एकविसाव्या शतकातील सर्वात मोठय़ा बँकलुटीमुळे' तर हा प्रश्न जगातील सगळ्याच बँकांसाठी डोकेदुखी बनला आहे. ऑनलाइन बँकिंग आणि एटीएम मशिन्सच्या कार्यपद्धतीत असणारे कच्चे दुवे शोधून काही शक्कलबाज लोकांनी २७ देशांतील बँकांवर दिवसा-ढवळ्या दरोडे टाकले. डिसेंबर महिन्यातील लुटीत २५ कोटी रुपयांवर डल्ला मारला, तर फेब्रुवारीत सुमारे ३६ हजार वेळा एटीएम मशिन्समधून पैशाचा पाऊस पाडत दोनशे कोटींहून अधिक रक्कम घरी नेली. अवघ्या दहा तासांत जगभरातील २७ देशांतील आपल्या हस्तकांना सक्रिय करणा-या या सुशिक्षित चोरांच्या टोळीतील पन्नासेक लोकांना अटक करण्यात आली आहे. मात्र ज्यांच्या डोक्यातून या चोरीच्या कल्पनेचा जन्म झाला, त्या डोकेबाज म्होरक्यांपर्यंत पोलिस पोहोचू शकलेले नाहीत. आज इंग्लंड, युरोप-अमेरिकेसारख्या प्रगत देशांमध्ये 'सायबर कायदा' अतिशय कडक असूनही तिकडे अशा प्रकारचे गुन्हे घडतात. मग आमच्या देशात, जेथे अजूनही सायबर गुन्ह्यांबद्दल पोलिसांमध्ये जबाबदारीची जाणीवजागृती झालेली नाही, तिथल्या परिस्थितीबद्दल न बोललेलेच बरे.
आपल्या देशात गेल्या दहा वर्षापासून ऑनलाइन किंवा इंटरनेट बँकिंग, टेलिफोन बँकिंग आणि ऑनलाइन व्यवहार वाढावेत, यासाठी बहुराष्ट्रीय बँकांकडून खूप प्रयत्न झाले. त्यांच्या या प्रयत्नांना मोबाइल आणि मॉलच्या वाढत्या प्रसार आणि प्रभावामुळे चांगलेच यश मिळाले; परंतु या तंत्रज्ञानाच्या सोयीचा आपले जगणे सुलभ व्हावे यासाठी जसा उपयोग आहे, तसाच तो जगण्यासाठी तापदायकही ठरू शकतो, याचे आम्हाला भान नव्हते, आजही ते आलेले नाही. म्हणूनच जगभरातील बँकांना एकाचवेळी 'खिंडार' पाडण्याचे तंत्र आत्मसात केलेले आधुनिक लुटारू आमच्यापर्यंत पोहोचण्याआधी आम्हाला सावध व्हावे लागेल.
भारतातही बँकांवर दरोडे पडतात. एटीएम मशिनमध्ये पैसे भरायला गेलेल्या गाड्या लुटल्या जातात; पण गेल्या काही महिन्यांमध्ये क्रेडिट-डेबिट कार्डावरील माहिती घेऊन नकली क्रेडिट कार्ड बनवण्याचे प्रकार वाढताहेत. बँकिंगच्या क्षेत्रात याला क्रेडिट कार्ड 'क्लोनिंग' म्हटले जाते. मुख्य म्हणजे तांत्रिक करामतीमध्ये 'तज्ज्ञ' असणा-या सायबर गुन्हेगारांसाठी कोणाच्याही कार्डचे 'क्लोनिंग' करणे अशक्य नसते. आपल्याकडे गेल्या चार महिन्यांत अशा दीडशे केसेस सायबर पोलिसांकडे नोंदवल्या गेल्या आहेत. सगळ्यात दुर्दैवाची गोष्ट म्हणजे, या १५० गुन्ह्यांमध्ये सहभागी असलेल्या एकाही आरोपीला अटक करण्याचे सोडा, त्याचा ठावठिकाणा शोधणेही पोलिसांना अशक्य झाले आहे. त्यामुळे मुंबईत राहणा-या एका अभियंत्याच्या क्रेडिट-डेबिट कार्डवरून इंग्लंड वा अमेरिकेत जेव्हा पैसे काढले जातात, त्या वेळी त्या व्यक्तीला हतबलपणे आपल्या डोळ्यांसमोरून जाणारे पैसे पाहण्याशिवाय काहीच करता येत नाही.
इंटरनेटच्या माध्यमातून होणारे आर्थिक गुन्हे हे असेच कोड्यात टाकणारे असतात. तपास यंत्रणा ते कोडे सोडविण्यात मग्न असताना, हे गुन्हेगार कधी पसार होतात त्याचा पत्ताही लागत नाही; पण विविध देशांतील एटीएम मशिन्समधून केवळ दहा तासांतच दोनशे कोटी रुपये दिवसा-ढवळ्या पळविणा-या गुन्हेगारांच्या जागतिक 'सिंडीकेट'चा कसून शोध सुरू झाला आहे. नेहमीप्रमाणे अमेरिकेतील तपास यंत्रणेने यात आघाडी घेतलेली दिसते. त्यांनी या चोरीत प्रत्यक्ष सहभाग घेतलेल्या आठ जणांना ताब्यात घेतले आहे. या आठ जणांनी या गुन्ह्यात सहभागी होईपर्यंत कधीच कोणता अपराध केला नव्हता. त्यांच्यापैकी तिघे 'डॉमिनोज् पिझ्झा' घरपोच देण्याचे काम करीत, दोघे जण 'के मार्ट' या सुपरमार्केटमध्ये तर उरलेले तिघे शाळेतील मुलांच्या बसवर चालक होते. या आठही जणांचे आर्थिक उत्पन्न यथातथाच होते; पण डिसेंबरमध्ये नाताळ सणाच्या सुमारास त्यांच्या राहणीमानात एकदम बदल झाला. त्यांच्या अंगावर उंची कपडे यायला लागले. दारासमोर आलिशान गाड्या आल्या आणि गर्भश्रीमंतांसारखी त्यांची जीवनशैली पाहून स्थानिक मित्र-परिवार आश्चर्यचकीत झाला होता. तपास करणा-या पोलिसांच्या मते, या आठ जणांनी न्यूयॉर्कच्या दोन रस्त्यांवर असलेल्या अनेक महत्त्वाच्या बँकांच्या एटीएम मशिन्समधून २.८ दशलक्ष डॉलर्स म्हणजे अंदाजे पंधरा कोटी रुपये काढले होते. सर्वसाधारण आयुष्य जगणा-या या वाहनचालक किंवा पिझ्झा घरपोच देणा-या मंडळींचे एवढा अफाट पैसा आकस्मातपणे समोर आलेला पाहून डोळे पांढरे झाले; पण त्यांना या गुन्ह्यात ज्याने ओढले होते, तो या जागतिक बँक दरोड्याचा सूत्रधार मात्र पैशामुळेच सासुरवाडीच्या लोकांकडून बायकोच्या समोर मारला गेला. अल्बटरे युसी लजूड – शेमा हा या सगळ्या दरोड्याचा मास्टरमाईंड होता.
सायबर दहशतवाद
अतिरेकी कारवाया या बॉम्बस्फोट आणि गोळीबारापुरत्या मर्यादित राहिलेल्या नाहीत. आता उच्चशिक्षित अतिरेकी तंत्रज्ञानाचा वापर करून घरबसल्या एखादे विमानतळ किंवा अख्खे शहर 'बंद' करू शकतात. होय, असे होऊ शकते. गेल्याच महिन्यात 'लिव्हिंग सोशल' या वेबसाइटवरील पाच कोटी लोकांची खाती 'हॅक' झाल्याने प्रचंड गोंधळ झाला होता. पोलंडमध्ये तर लाखो लोकांच्या क्रेडिट कार्डची माहिती चोरीला गेल्याने एक नवाच प्रश्न निर्माण झाला होता. रशियात बसून हॅकिंग करणारे आज-काल खंडणी मागू लागलेले दिसताहेत. तर रोमेनियातील हॅकर्सचा कल आर्थिक गुन्हेगारीकडे जास्त आहे. उद्या समजा हे तंत्रज्ञ कुणा माथेफिरू, धर्मगुरू वा धार्मिक संघटनेसाठी काम करायला लागले, तर सायबर दहशतवाद अधिक फोफावू शकतो आणि त्यातूनच सायबर युद्ध उद्भवण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.. हे सायबर हल्ले सर्वसामान्यांच्या जगण्यात हस्तक्षेप करणारे असतील. आज सगळीकडे संगणकीकरण झाले आहे, समजा एखाद्याने लंडनच्या हिथ्रो विमानतळाच्या मुख्य संगणकात घुसखोरी केली, तर तो सगळ्या विमानांचे उड्डाण थांबवू शकतो, त्यांचे मार्ग बदलू शकतो, अक्षरश: काहीही करू शकतो. हाच न्याय आमच्या रेल्वे, वीज, पाणीपुरवठा अगदी सगळ्यांच क्षेत्रांना लागू पडतो.. आणि म्हणूनच सायबर सुरक्षा अत्यंत महत्त्वाची ठरते.
युरोप-अमेरिकेत जसजशी संगणक क्रांती जीवनाच्या सर्व अंगांना आमूलाग्र बदलत होती, तसतशी तेथील संघटित गुन्हेगारीही 'काळानुरूप' बदलत गेली. याआधी तोंडावर काळा मुखवटा परिधान करून हातात बंदूक घेतलेले दरोडेखोर बँकांमध्ये घुसायचे. मोठी दुकाने वा श्रीमंतांची घरे लुटायचे; पण बदलत्या युगामध्ये गुन्हेगारीच्या तंत्रातही बदल झाला. जसे लोक ऑनलाइन व्यवहार करू लागले, क्रेडिट-डेबिट कार्डाच्या सहाय्याने नोटांऐवजी 'प्लॅस्टिक करन्सी'चा वापर करू लागले, तशा चोरीच्या नवनव्या कल्पना उगम पावू लागल्या. याच सुमारास संगणकक्षेत्रातील प्रगतीचा पुरेपूर अंदाज असणा-या रोमेनियाचा हुकूमशहा निकोलाय चेसेस्कू पुढे आला. रशियाच्या बरोबरीने कम्युनिस्ट तत्त्वज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी धडपणा-या या हुकूमशहाने आपल्या देशात संगणकाचा सर्वाना वापर करता येईल, असे प्रयत्न केले. संगणकासाठी लागणारे महागडे सॉफ्टवेअर घेण्यासाठी रोमेनियातील लोकांकडे पैसे नव्हते. तर या हुकूमशहाने अवैधपणे त्याची नक्कल करा, असा आदेश दिला. तिथूनच रोमेनियातील सायबर गुन्हेगारीचा उगम झाला. गणित आणि तंत्रज्ञानात पारंगत असलेल्या रोमेनियातून लोकांसाठी संगणक म्हणजे 'खेळणे' बनला. गेल्या दोन दशकांहून अधिक काळापासून या देशातील प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थी असो वा महाविद्यालयात जाणारा, त्यांचे संगणकविषयीचे ज्ञान अन्य देशांतील विद्यार्थ्यांपेक्षा जास्त असते. हुकूमशाही राजवटीच्या काळात निर्माण झालेल्या राजकीय अस्थिरतेने या देशात 'व्यावसायिक हॅकर्स'ना जन्म दिला. आज जगातील बहुतांश सायबर गुन्ह्यांमध्ये या रोमेनियन डोकेबाजांचा सहभाग जास्त दिसतो. लोकांची फसवणूक करण्यासाठी ही मंडळी कुठल्याही थराला जातात. त्यांचे संगणकीय कौशल्य तर इतके भन्नाट असते की, एखाद्या प्रतिष्ठित कंपनीच्या वेबसाइटसारखी दुसरी हुबेहूब साइट बनवतात किंवा ती वेबसाइटच 'हॅक' करतात. त्यावरील सगळे व्यवहार एकदा का यांच्या हाती आले की, मोठय़ा प्रमाणात किमती माल विक्री करायचा आहे, अशी माहिती पसरवतात. अन्य देशांतील लोक मोठय़ा कंपनीच्या नावावर सहजपणे व्यवहार करतात आणि फसतात. हॅकर्स अगदी रितसर मागणी नोंदवून घेतात आणि योग्य अवधीत तो माल संबंधितांना पुरविल्याची प्रक्रिया सुरू झाल्याचे भासवतात, परिणामी ग्राहकाकडून पैसे दिले जातात. आपल्या खात्यात भलीमोठी रक्कम जमा झाल्याचे समजताच हे 'हॅकर्स' इंटरनेटच्या आभासी विश्वामध्ये गायब होऊन जातात. अमेरिकेतील 'द इंटरनेट फ्रॉड कम्पलेंट सेंटर'मध्ये दररोज अक्षरश: हजारो तक्रारी येतात. कुणाची ई-मेल हॅक झाली, तर कुणाच्या क्रेडिट कार्डमधून एका वेळी शंभर विमानांची तिकिटे बुक झाली, एक ना अनेक भानगडी अमेरिकन पोलिसांची डोकेदुखी ठरत असतात आणि विशेष म्हणजे या बहुतांश सायबर गुन्ह्यांचे केंद्र असते रोमेनिया.
गेल्या वर्षी युरोपियन कमिशनने सायबर गुन्ह्यांच्या संदर्भात एक प्रसिद्धीपत्रक काढले होते. त्यात असे म्हटले होते की, जगभरात दररोज १० लाखांहून अधिक लोकांना सायबर गुन्हेगारीचा फटका बसतो. गेल्या काही वर्षात या विविध सायबर गुन्ह्यांमुळे जगभरात झालेले आर्थिक नुकसान ३८८ बिलियन डॉलर्स म्हणजे २१ लाख कोटी इतके प्रचंड आहे. २०११ पर्यंत युरोपातील ७३ टक्के लोक इंटरनेटचा सर्रास वापर करीत होते. त्यापैकी ३६ टक्के लोक ऑनलाइन बुकिंग करत होते. मुख्य म्हणजे तरुण वर्गाचा जास्त कल मोबाइल आणि ई-बँकिंगकडे दिसतो. त्यामुळे युरोपीय महासंघाने सायबर सुरक्षेकडे आता जास्त लक्ष देण्यास सुरुवात केली आहे. आपल्या देशात मात्र युरोप-अमेरिकेच्या तुलनेत सायबर गुन्ह्यांकडे फारसे गांभीर्याने पाहिले जात नाही. त्यामुळे गुन्हा घडला तरी त्याची पोलिसांकडे तक्रार केलीच जाते, असे नाही आणि गुन्हा दाखल केल्यानंतर त्याचा छडा लावणे पुरेशा प्रशिक्षित कर्मचा-यांअभावी अशक्य बनते. २०१० मध्ये देशभरात फक्त ९६६ सायबर गुन्ह्यांची नोंद 'आयटी अ‍ॅक्ट'खाली झाली होती. वर्षभरात म्हणजे २०११ मध्ये तीच संख्या जवळपास दुप्पट म्हणजे १७९१ झाली. मुख्य म्हणजे या सर्व तक्रारींमध्ये अश्लील किंवा असभ्य मजकूर वा चित्रांसंदर्भातील तक्रारींचेच प्रमाण जास्त असलेले दिसते. ज्याचा आर्थिक गैरव्यवहारांशी काडीचा संबंध नसतो. याचा अर्थ, आमच्या देशात या सायबर गुन्ह्यात आर्थिक नुकसान होत नाही, असे नाही. फ्रॉस्ट अँड सुलिवन यांच्या अहवालानुसार भारतातील ८० टक्के मोठय़ा कंपन्यांची महत्त्वाची माहिती हॅकर्सकडून चोरली गेली आहे. हॅकर्सकडून झालेली आर्थिक हानी तर आमच्या डोळ्यांत झणझणीत अंजन घालणारी आहे. फक्त २०११-१२ या आर्थिक वर्षात भारताला सायबर गुन्ह्यांमुळे ५४०० कोटी रुपयांचा जबर फटका बसलेला आहे. जगभरातील ई-कॉमर्सच्या संकेतस्थळांवर जे घोटाळे किंवा घोळ होतात, त्यात भारताचा क्रमांक पाचवा लागतो.
थोडक्यात सांगायचे तर, आमच्या देशातील संगणक सुरक्षेचा गांभीर्याने विचार करण्याची वेळ आली आहे. भविष्यातील युद्ध ही जमिनीवरून वा हवेतून होणारी नसतील, ती सायबर विश्वात घडतील. या सायबर युद्धामध्ये प्रत्यक्ष शस्त्रास्त्रांनी होणा-या लढाईपेक्षा जास्त नुकसान करण्याची क्षमता असेल. प्रामुख्याने आपण भारतीयांनी या सा-या घडामोडींमधून काही तरी बोध घेतला पाहिजे; कारण आज अमेरिकेपेक्षाही जास्त सायबरयुद्ध क्षमता चीनमध्ये निर्माण झाली आहे. त्यामुळे सजग झालेल्या अमेरिकन सरकारने चीनच्या आक्रमकतेविरोधात जाहीर भूमिका घेतली आहे. गेल्याच आठवड्यात प्रसिद्ध झालेल्या 'पेन्टॅगॉन अहवाला'मध्ये म्हटले आहे की, ''२०१२ मध्ये अमेरिकन सरकारच्या संगणक व्यवस्थेसह जगभरातील अनेक संगणकप्रणालींमध्ये जी 'घुसखोरी' झाली होती, त्यातील ब-याच प्रकरणांशी चिनी सरकार आणि सैन्याचा थेट संबंध असल्याचे लक्षात येत आहे.'' पेंटॅगॉनचा हा अहवाल प्रसिद्ध होण्यापूर्वी फेब्रुवारी महिन्यात 'मॉडियांट'या अमेरिकास्थित सायबर सुरक्षा कंपनीने प्रथमच शांघायमधील चिनी लष्करी दल पद्धतशीरपणे अमेरिकन कंपन्या आणि सरकारच्या संकेतस्थळांवर हल्ले चढवत आहे, हे पुराव्यांसह जगापुढे मांडले होते. अमेरिकन गुप्तचरांच्या मते चीनमध्ये तीन अतिशय सुसज्ज संगणक प्रयोगशाळा कार्यरत आहेत. त्यातील सगळ्यात मोठी प्रयोगशाळा २००८ पासून सुरू झाली असून, ती शांघायपासून ४२५ कि.मी. अंतरावर आहे. अन्य दुस-या प्रयोगशाळा दोन विद्यापीठांच्या आवारात सुरू आहेत. 'पेंटॅगॉन अहवाला'त चीनच्या लष्कराची तत्त्वप्रणाली काय आहे, याचीही माहिती दिलेली आहे. दोन महत्त्वाच्या दस्ताऐवजांत असे म्हटले आहे की, सायबरयुद्धात आघाडी घेऊन चिनी लष्कराला जगात प्रभुत्व निर्माण करायचे आहे. कमी श्रमामध्ये जास्त ताकद असणा-या शत्रूला नमवायचे आणि जगात माहितीच्या क्षेत्रात आपले प्राबल्य वाढवायचे, हे चिनी लष्कराचे उद्दिष्ट आहे. त्यासाठी त्यांचे संगणकतज्ज्ञ ज्यांना हॅकिंगचे 'अधिकृतपणे' प्रशिक्षण दिलेले असते, ते दररोज अमेरिकेतील महत्त्वाच्या व्यक्ती, संस्था, संघटना आणि सरकारी संकेतस्थळांवर घुसखोरी करण्याचा प्रयत्न करीत असतात. सोशल मीडियावरील फेसबुक, ट्विटरसारख्या वेबसाइट्स तर त्यांच्यासाठी 'खास गिऱ्हाईक' असतात. अर्थात वेबसाइटचा वापर करून आपण अमेरिकन अर्थव्यवस्था कशी हलवू शकतो, याची चुणूक या चिनी हॅकर्सनी महिनाभरापूर्वी दाखवली होती. 'एपी' या नावाने ओळखल्या जाणा-या 'असोसिएटेड प्रेस'या अत्यंत प्रतिष्ठित वृत्तसंस्थेचे ट्विटर खाते हॅक करून काही महत्त्वाच्या कंपन्यांविषयीची चुकीची माहिती 'ट्वीट'करण्यात आली. परिणामी अमेरिकेचा तगडा शेअरबाजार एका झटक्यात गडगडला. तात्काळ 'एपी'च्या संपादकांची बैठक झाली. ट्विटरवर 'ती' माहिती कुणी दिली, याची चौकशी केली असता त्यांना आपले खाते हॅक झाल्याचे समजले. मग त्या कंपन्या, ज्यांचा शेअर खाली आला होता, त्यांना खडबडून जाग आली. त्यांनी खुलासे करायला सुरुवात केली, तोवर कोट्यवधी डॉलर्सचे नुकसान होऊन गेले होते. एकूण काय तर चिनी लष्कराने हॅकिंगचे नव-नवे तंत्र शोधून जगावर नजर ठेवण्याचा आणि जरब बसविण्याचा प्रयत्न चालवला आहे. एकीकडे वाढते आर्थिक गुन्हे आणि दुसरीकडे देशाच्या एकूण सुरक्षेला निर्माण झालेला धोका या दोन्ही गोष्टी लक्षात घेता आम्हीही आमची सायबर सज्जता वाढवणे गरजेचे आहे. भारतात दरवर्षी हजारो संगणकतज्ज्ञ करदात्यांच्या पैशातून शिक्षण घेऊन तयार होतात आणि डॉलर्सच्या मोहाने अमेरिकेत जातात. तिथे नोकरी करताना कार-घर घेण्याच्या प्रयत्नात तिथलेच होतात. भारताविषयीच्या 'भावनिक गुंतवणुकी'पलीकडे त्यांच्यातील बहुतांश मंडळींना काहीही देणे-घेणे नसते. तर अशा या शहरी मध्यमवर्गीय उच्चभ्रू आणि अभिजनवर्गीय बुद्धिवंतांना परदेशी जाण्यापासून काही काळ तरी रोखले पाहिजे. आपण विदेशात जाणा-या डॉक्टर्सबद्दल जसे शासकीय धोरण आखले आहे की, वर्षभर ग्रामीण भागात सेवा दिल्याशिवाय परदेशी पळताच येणार नाही. त्याच धर्तीवर आयटी आणि आयआयटी पदवीधरांना शासकीय सेवा सक्तीची केली पाहिजे. आज जगातील अनेक प्रगत देशांमध्ये विद्यार्थ्यांना लष्करी शिक्षण सक्तीचे आहे. आमच्या देशात सध्या 'मुबलक लोकशाही' असल्यामुळे तशा सैनिकी शिक्षणाचा आपण विचारही करू शकत नाही; पण आज सायबरयुद्धाने तुमचे-आमचे जगणे धोक्यात येण्याची शक्यता निर्माण झाली असताना आम्ही गप्प राहणे, यात कोणताही शहाणपणा नाही. आम्हाला आमच्या सायबर सीमा सुरक्षित करण्यासाठी किमान पाच-सहा लाख 'सायबर सैनिक' तयार करणे गरजेचे आहे. दक्षिण कोरियासारख्या छोटय़ा देशात आज १५ हजार प्रशिक्षित हॅकर्स काम करताहेत आणि चीनकडे आज ३ कोटी संगणकतज्ज्ञ सायबरयुद्ध लढण्यासाठी सज्ज आहेत. सबंध महाराष्ट्राची सायबर सुरक्षा करण्यासाठी आमच्याकडे शंभर सायबर पोलिसही नाहीत, मग देशातील अन्य मागास राज्यांबद्दल न बोललेलेच बरे.
टेड बेल या प्रख्यात लेखकाने तंत्रज्ञानाच्या या बदलासंदर्भात अत्यंत समर्पक टिप्पणी केली आहे. ते म्हणतात, ''सध्या जगातील सर्वच महत्त्वाचे देश-संस्था कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या तंत्रज्ञानाच्या मागे आहेत.. पण मी असे सांगेन की, आता तो दिवस दूर नाही की, जेव्हा या 'बुद्धिकौशल्या'चा वापर सायबरयुद्धासाठी केला जाईल, त्यामुळे तुमचे-आमचे जगणेही धोक्यात येईल..''

रिव्हर्स स्विंग, १९ मे २०१३

जाणून घ्या क्रिकेटच्या इतिहासात १९ मे रोजी घडलेल्या रंजक घडामोडी

१८७४
इंग्लंडचे माजी अष्टपैलू क्रिकेटपटू गिल्बर्ट जेसप (१८७४-१९५५) यांचा जन्म. 'हार्डहिटर' फलंदाज म्हणून प्रसिद्ध. सर्वाधिक वेगाने झळकावलेले कसोटी शतक (७५ मिनिटांत) त्यांच्याच नावावर आहे. सर्वात वेगाने डोमेस्टिक शतक (४० मिनिटांत) आणि द्विशतक (१२० मिनिटे) झळकावण्याचा विक्रमही जेसप यांच्या नावावर आहे. १३ वर्षाच्या कारकीर्दीत त्यांनी एका शतकासह ५६९ धावा आणि १० विकेट्स घेतल्यात.

---

१९०३
इंग्लंडचे माजी कर्णधार आर्थर श्रुबरी (१८५६-१९०३) यांनी ४७व्या वर्षी आत्महत्या केली. त्यांनी २३ सामन्यांत ३५.४७च्या सरासरीने १२७७ धावा केल्या. त्यात तीन शतकांचा समावेश आहे. श्रुबरी यांच्या नावावर दोन विकेट्सही आहेत.

---

१९१०
दक्षिण आफ्रिकेचे 'स्टायलीश' सलामीवीर अॅलन मेलव्हिल (१९१०-८३) यांचा जन्म. नऊ वर्षाच्या कारकीर्दीत ११ सामने खेळणा-या मेलव्हिल यांनी ५२.५८च्या सरासरीने चार शतकांसह ८९४ धावा केल्या. सर्व सामने त्यांनी इंग्लंडविरुद्ध खेळले. तसेच सर्व शतके त्यांनी सलग फटकावली.

---

१९४७
लॉर्ड्सवर झालेल्या इंपेरियल क्रिकेट कॉन्फरन्समध्ये पहिल्यांदा डोमेस्टिक (प्रथमश्रेणी) सामने भरवण्यावर शिक्कामोर्तब झाले. या कॉन्फरन्समध्ये भारतासह इंग्लंड, ऑस्ट्रेलिया, दक्षिण आफ्रिका, वेस्ट इंडिज आणि न्यूझीलंड असे सहा देशांचे प्रतिनिधी सहभागी झाले होते. प्रत्येक संघाच्या ११ क्रिकेटपटूंमध्ये तीन किंवा अधिक दिवसांचं सामने खेळवण्याबाबत या कॉन्फरन्समध्ये एकमत झाले. त्याला डोमेस्टिक सामने असे संबोधण्यात आले.

---

१९८१
न्यूझीलंडचा फलंदाज जेमी होवचा जन्म. त्याने १९ कसोटीत ५०.४५च्या सरासरीने ७७२ तसेच ४१ वनडेत ६६.५३च्या सरासरीने १०४६ धावा केल्यात. वनडेत त्याच्या नावावर एक शतक आहे.

---

१९९३
इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यात ओल्ड ट्रॅफर्डवर झालेल्या टेक्सॅको ट्रॉफीतील सलामीच्या लढतीत तिघांनी वनडे पदार्पण केले. ऑस्ट्रेलियाचा सवरेत्तम माजी सलामीवीर मॅथ्यू हेडनसह इंग्लंडच्या ग्रॅहम थॉर्प आणि अँडी कॅडिक हे ते तीन क्रिकेटपटू होत.

---

१९९४
इंग्लंडचा माजी तेज गोलंदाज डॅरेन गॉफचे वनडे पदार्पण. न्यूझीलंडविरुद्धच्या एजबॅस्टनमधील पहिल्या वनडेत त्याने डावातील सहाव्या चेंडूवर मार्टिन क्रोला (०) आल्यापावली मागे धाडले. गॉफने ३६ धावांत दोन विकेट्स घेतल्या. गॉफप्रमाणेच शॉन उडालने (३९-२) आशादायी पदार्पण केल्याने इंग्लंडने ४२ धावांनी सामना जिंकत दोन सामन्यांच्या मालिकेत १-० अशी आघाडी घेतली.

बंगळूरूचा चेन्नईवर २४ धावांनी विजय

पावसाच्या व्यत्ययामुळे रात्री उशिरा सुरु झालेल्या सामन्यात रॉयल चॅलेंजर्स बंगळूरूने चेन्नई सुपर किग्जवर २४ धावांनी विजय मिळवला.

बंगळूरु - पावसाच्या व्यत्ययामुळे रात्री उशिरा सुरु झालेल्या सामन्यात रॉयल चॅलेंजर्स बंगळूरूने चेन्नई सुपर किग्जवर २४ धावांनी विजय मिळवला.
प्लेऑफमधील आव्हान कायम राखण्यासाठी बंगळूरूला चेन्नई विरुध्दच्या सामन्यात विजय अत्यंत महत्वाचा होता. बंगळूरूने विजय मिळवला असला तरी, त्यांना हैदराबादच्या पराभवावर अवलंबून रहावे लागणार आहे. दोन्ही संघांमध्ये चौथ्या स्थानासाठी चुरस आहे.
पावसामुळे दोन तासाचा वेळ वाया गेल्याने आठ षटकांचा सामना खेळवण्यात आला. कर्णधार विराट कोहलीची २९ चेंडूतील ५६ धावांची तडाखेबंद खेळी आणि ख्रिस गेलच्या १३ चेंडूतील २८ धावांच्या जोरावर बंगळूरुने प्रथम फलंदाजी करताना आठ षटकात १०६ धावा केल्या. चेन्नई सुपर किग्जला आठ षटकात सहाविकेटच्या मोबदल्या ८२ धावाच करता आल्या. चेन्नईकडून मुरली विजयने सर्वाधिक ३२ धावा केल्या.
विराट कोहलीने पहिल्या षटकापासून चेन्नईच्या गोलंदाजांवर तुफान हल्ला चढवला. ख्रिस गेलपेक्षा विराट कोहलीनेच अधिक आक्रमक फटकेबाजी केली. ५६ धावांच्या नाबाद खेळीत विराटने सहा चौकार आणि चार षटकार लगावले.
रॉयल चॅलेंजर्स बंगळूरू –  दोन गडी बाद १०६ 
चेन्नई सुपर किग्ज –  सहा गडी बाद ८२ 
सामानावीर – विराट कोहली 

मुंबईत कोकणी कलाविष्कार

मुंबईत अनेक महोत्सव होत असतात. मालवणी जत्रा, हापूस जत्रा यांची चंगळ असते. मात्र कोकणच्या मातीतील अस्सल कोकणी कलांचा आस्वाद घेण्याची संधी मुंबईतच रविवारी उपलब्ध होत आहे.

मुंबई - मुंबईत अनेक महोत्सव होत असतात. मालवणी जत्रा, हापूस जत्रा यांची चंगळ असते. मात्र कोकणच्या मातीतील अस्सल कोकणी कलांचा आस्वाद घेण्याची संधी मुंबईतच रविवारी उपलब्ध होत आहे.
रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग येथील, कष्टाबरोबर कला जोपासणा-या कलावंतांचा भव्य महोत्सव रविवारी मुलुंडच्या कालिदास नाटय़गृहात होत आहे. 'महाराष्ट्र कलानिधी' आणि 'प्रहार'च्या माध्यमातून 'रंगारंग २०१३' हा कलाविष्कार साकार होत आहे.  १९ मे रोजी सकाळी ११ ते सायंकाळी ७ या वेळेत होणा-या या महोत्सवात कोकणातील लोककलांचा जल्लोष दिसून येईल. सुमारे तीनशे कलाकारांचा ताफाच रंगमंचावर वावरणार आहे.
युवा नेते नितेश राणे यांच्या हस्ते सकाळी ११ वाजता या महोत्सवाचे उद्घाटन होईल. यावेळी उद्योगमंत्री आणि काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते नारायण राणे, रत्नागिरी-सिंधुदुर्गचे खासदार डॉ. निलेश राणे, नाटय़ परिषदेचे अध्यक्ष मोहन जोशी, कलानिधीचे सचिव अनंत पणशीकर, चित्रपट निर्माते विजू पटेल, ठाणे महानगरपालिका स्थायी समितीचे अध्यक्ष रवींद्र फाटक, उद्योजक गौरीशंकर खोत, उद्योजक दीपक सांडव आदी मान्यवर उपस्थित राहणार आहेत. या कार्यक्रमानंतर सर्व कलाकारांचा सन्मान केला जाईल. त्यानंतर मराठी रंगभूमीवर गाजलेला 'मराठी बाणा' हा कार्यक्रम सादर केला जाईल.

सामाजिक कार्यकर्ता पश्चिम रेल्वेसाठी भिकारी!

पश्चिम रेल्वेने शुक्रवारी शाळा उभारण्यासाठी प्रवाशांकडून आर्थिक मदत मागणा-या प्रा. संदीप देसाई यांच्यावर कायदेशीर कारवाई केली.

मुंबई - लोकलमध्ये पत्ते कुटणारे, मोबाइलवर जोरजोरात गाणी लावणारे, विनापरवाना भजने म्हणणारे, भीक मागणारे यांच्यावर कोणतीही कायदेशीर कारवाई न करणा-या पश्चिम रेल्वेने शुक्रवारी शाळा उभारण्यासाठी प्रवाशांकडून आर्थिक मदत मागणा-या प्रा. संदीप देसाई यांच्यावर कायदेशीर कारवाई केली.
वॉरंट नसतानाही अटकेची धमकी देणा-या रेल्वे सुरक्षा दलाच्या अधिका-यांना प्रा. देसाई यांनी उलट खडसावल्यानंतर 'भीक मागितली', 'गाडीमध्ये उच्चस्वरात ओरडून प्रवाशांना त्रास होईल असे वर्तन केले,' आदी गुन्हे त्यांच्यावर नोंदवले.
अंधेरी न्यायालयात त्यांना हजर केले असता महानगर दंडाधिका-यांनी त्यांना ओळखले आणि रेल्वे सुरक्षा दलाच्या अधिका-यांना समज दिली. 'प्रा. देसाई यांनी तुमच्या कामात काय अडथळा आणला,' असे दंडाधिका-यांनी अधिका-यांना खडसावले आणि प्रा. देसाई यांचा १२०० रुपयांचा दंड माफ केला.
प्रा. देसाई यांनी रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, यवतमाळमध्ये शाळा उभारल्या आहेत. जून महिन्यात रत्नागिरीत ते आणखी एक शाळा सुरू करणार आहेत. मात्र शाळा उभारण्यासाठी आर्थिक क्षमता नसल्याने ते लोकलमध्ये प्रवाशांना साद घालून वर्गणी गोळा करण्याचे काम बरीच वर्षे करत आहेत. त्यांच्या या कार्याची दखल प्रसारमाध्यमांनी आणि नामांकित संस्थांनी घेऊन त्यांचा गौरव केला आहे.
शुक्रवारी रात्री अंधेरी ते विलेपार्ले दरम्यान लोकलमध्ये ते प्रवाशांना आपल्या कार्याची माहिती देऊन निधी संकलन करत होते. या वेळी लोकलमधून प्रवास करणारे रेल्वे सुरक्षा दलाचे वरिष्ठ निरीक्षक दिनेश कनोजिया यांनी त्यांना रोखून, 'भीक का मागता आणि प्रवाशांना त्रास होईल, अशा आवाजात का ओरडता' असे प्रश्न विचारले. त्या वेळी प्रा. देसाई यांनी आपल्या कार्याची माहिती व कागदपत्रे दिली.
पण कनोजिया यांनी न ऐकता त्यांना रात्री दोन वाजेपर्यंत दलाच्या वांद्रे कार्यालयात थांबवून ठेवले. अखेर त्यांनी मित्राच्या मदतीने २५०० रुपयांचा बाँड दिल्यावर त्यांना सोडले. शनिवारी सकाळी देसाई अंधेरी न्यायालयात आल्यावर महानगर दंडाधिका-यांनी त्यांच्याकडून फक्त ७०० रुपये दंड आकारला. बाकीचा दंड माफ केला.

महावितरणची वीजबिले आढळली कच-यात

महावितरण कंपनीकडून ग्राहकांना दिली जाणारी चालू महिन्याची तीन हजार वीजबिले चक्क कच-यात आढळून आल्याने खळबळ उडाली आहे.

ठाणे - महावितरण कंपनीकडून ग्राहकांना दिली जाणारी चालू महिन्याची तीन हजार वीजबिले चक्क कच-यात आढळून आल्याने खळबळ उडाली आहे.
कळवा येथे घडलेल्या या प्रकारामुळे महावितरणचा बोगस कारभार समोर आला असून, रहिवाशांमधून संताप व्यक्त केला जात आहे. कळवा पूर्व येथील पौडपाडा परिसरात शुक्रवारी ही वीजबिले काही रहिवाशांना कच-यात आढळून आली. त्यांनी ही बिले पाहिल्यानंतर कच-यातून बाहेर काढली. त्यावेळी ती बिले चालू महिन्याचीच असल्याचे त्यांच्या लक्षात आले.
या बिलांमध्ये आपले बिल आहे का, हे पाहण्यासाठी परिसरातील रहिवाशांनी गर्दी केली होती. याबाबत महावितरणशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला असता, संपर्क होऊ शकला नाही.

खुलासा करणा-या अभियंत्यांचीच भंबेरी

लोकांकडून पाण्याचा अधिक वापर केला जात असल्याने भूजल पातळी खालावत जात आहे 

 'आम्ही नाही त्यातले' असे सांगण्यासाठी महाराष्ट्र अभियांत्रिकी सेवा महासंघाच्या पदाधिका-यांनी पत्रकार परिषद घेतली.

मुंबई - सार्वजनिक बांधकाम विभागातील भ्रष्टाचारांची दररोज नवनवीन प्रकरणे उघडकीस येत असतानाच 'आम्ही नाही त्यातले' असे सांगण्यासाठी महाराष्ट्र अभियांत्रिकी सेवा महासंघाच्या पदाधिका-यांनी पत्रकार परिषद घेतली. मात्र पत्रकारांनी उपस्थितीत केलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देता न आल्याने त्यांची पुरती भंबेरी उडाली.
सार्वजनिक बांधकाम विभागातील अभियंते सतीश चिखलीकर आणि जगदीश वाघ यांनी केलेल्या भ्रष्टाचा-याच्या कहाण्या दररोज प्रसिद्ध होत आहेत. लोकांकडून पाण्याचा अधिक वापर केला जात असल्याने भूजल पातळी खालावत जात आहे.

रोज नव्या लॉकरमधून धक्कादायक मालमत्ता उघडकीस येत आहे. त्यातूनच सार्वजनिक बांधकाम विभागातील अभियंतेच आपल्या नातलगांच्या नावाने कंपन्या स्थापन करून कंत्राटे घेत असल्याचे आरोप होत आहेत. रोज येणा-या बातम्यांनी अस्वस्थ होऊन 'सर्वाना एकाच मापाने मोजू नका' असे सांगण्यासाठी शनिवारी महाराष्ट्र अभियांत्रिकी सेवा महासंघाच्या सदस्यांनी सचिवालय जिमखाना येथे पत्रकार परिषद घेतली.

सार्वजनिक बांधकाम खात्यातील काही लोकांनी भ्रष्टाचार केला म्हणून सर्वच खाते भ्रष्ट होत नाही. सरकारमध्ये चांगले काम करणारे अभियंते आहेत. अशा बातम्यांमुळे त्यांचे मानसिक खच्चीकरण होत आहे, असे सांगण्याचा प्रयत्न या सदस्यांनी केला. काही अधिका-यांच्या नातेवाईकांच्या नावाने कंपन्या असल्या तरी त्याबद्दल त्यांना दोष देता येणार नाही.

कारण या देशातल्या कोणत्याही नागरिकांना कोणताही व्यवसाय करण्याचा अधिकार आहे.
सार्वजनिक बांधकाम विभागाच्या नियमावलीतही अधिका-यांच्या नातेवाइकांनी व्यवसाय करू नये, असे कुठे म्हटलेले नाही, एखाद्या अधिका-याच्या नातेवाइकाची कंपनी असेल, तर त्यांनी त्या कंपनीला मदत करू नये इतकेच नियमात नमूद केले असल्याचे त्यांनी सांगितले. त्यावर पत्रकारांनी विचारले की, भ्रष्टाचार न केलेल्या कोणत्या अधिका-याची बदनामी झाली आहे.

ज्या अधिका-यांच्या नातेवाइकांच्या नावाने कंपन्या आहेत, असे छापून आले आहे, तशा कंपन्या नाहीत का, नातेवाइकांच्या नावाने कंपन्या असतील, तर त्याची चौकशी होऊ नये का, चिखलीकर यांनी केलेल्या भ्रष्टाचाराची प्रकरणे समोर आली आहेत, त्यांना तुमच्या संघटनेतून काढून टाकणार का, तुमची मालमत्ता ऑनलाइन जाहीर करणार का, असा प्रश्नांचा भडीमार पत्रकारांनी केला.

तेव्हा त्याची उत्तरे देणे महासंघाच्या पदाधिका-यांना अवघड गेले. भ्रष्टाचार न करणा-या स्वच्छ अभियंत्यांची नावे सांगा, असा प्रश्न विचारला असता, त्यांना केवळ पाचच नावे सांगता आली. त्यामुळे खुलासा करायला आले आणि स्वत:चीच भंबेरी उडवून गेले, अशी त्यांची अवस्था झाली.

भिवंडीतील रस्ते धुण्यासाठी टँकर

 भिवंडी-निजामपूर शहर महानगरपालिकेच्या प्रशासकीय भवनाच्या इमारतीचे उद्घाटन केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांच्या हस्ते रविवारी होणार आहे.

भिवंडी - भिवंडी-निजामपूर शहर महानगरपालिकेच्या प्रशासकीय भवनाच्या इमारतीचे उद्घाटन केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांच्या हस्ते रविवारी होणार आहे.
या कार्यक्रमासाठी शरद पवार भिवंडीत येणार असल्याने महापालिकेने पवार व त्यांच्या वाहनांचा ताफा ज्या मार्गाने येणार आहे त्या राजनोली नाका-राजीव गांधी चौक त्यापुढील मार्गातील रस्ते महापालिकेच्या टँकरच्या पाण्याने धुण्याचे काम सुरू आहे.
राज्यात पडलेल्या दुष्काळाच्या पार्श्वभूमीवर पाण्याचे योग्य नियोजन करून त्याचा वापर करावा, अशा सूचना केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांनी स्थानिक स्वराज्य संस्था व सरकारला केल्या असताना, शरद पवार यांच्याच स्वागतासाठी त्यांनी केलेल्या सूचना डावलण्याच्या प्रकार भिवंडी महापालिकेकडून होत आहे.  तसेच रस्त्यावरील खड्डे बुजवण्याचेही 'तात्पुरते' कामही सुरू केले आहे.
त्यासाठी भिवंडीतील रस्त्यांवरील खड्डय़ात घाईघाईने डांबर-खडी टाकण्याचे काम केले जात आहे. या रस्त्यावरील फेरीवाल्यांनाही हटवण्यात आले आहे. कृषिमंत्री शरद पवार यांच्याकडून 'कार्यतत्परता दाखवून पाठ थोपटून' घेण्यासाठीच महापालिकेने ही कामे तत्परतेने हाती घेतली असल्याचे मत येथील रहिवाशांनी व्यक्त केले आहे.
या बाबत फक्त तीन ते चारच टँकर रस्त्यांच्या साफसफाईसाठी वापरल्याचे भिवंडी महापालिकेच्या बागकाम विभागाचे अधिकारी संख्ये यांनी सांगितले. मात्र, प्रत्यक्षात चार ते पाच किमी परिसरातील रस्त्यांवर टँकरचे पाणी टाकण्यात आले आहे. रस्त्याचा दुभाजकही पाण्याने धुण्यात आला आहे. त्यामुळे चार ते पाच टँकरपेक्षाही जास्त प्रमाणात पाणी या कामासाठी वापरले गेले असल्याचे येथील रहिवाशांचे म्हणणे आहे.
टँकरची नोंद करण्यातही 'सफाई'
दुभाजकावर पाणी मारण्यासाठी वापरण्यात आलेल्या टँकर्सची संख्या जास्त असतानाही कमी प्रमाणात टँकर मागवल्याची नोंद करण्यात आली असल्याची माहिती विश्वसनीय सूत्रांकडून देण्यात आली. महापालिकेच्या कर्मचा-यांकडून टँकरद्वारे हे 'रस्ते धुलाई'चे काम शनिवारी रात्री उशिरापर्यंत सुरू होते.
टँकरच्या पाण्याचा वापर हा रस्ते दुभाजकात लावण्यात आलेल्या झाडांसाठी करण्यात आल्याची माहिती बागकाम विभागाच्या अधिका-यांनी नाव न सांगण्याच्या अटीवर दिली. मात्र, दुभाजकांवरील झाडे पूर्णपणे सुकली असल्यामुळे या पाण्याची नासाडी झाल्याचे स्पष्ट झाले आहे.
टँकरमधील पाणी मिळवण्याच्या प्रयत्नांत टँकरखाली सापडून भिवंडीत मागील तीन ते चार वर्षात सहा मुलांचे बळी गेले आहेत. त्यामुळे पाण्याच्या प्रश्नावरून येथील रहिवाशांमध्ये असंतोष आहे. मात्र, केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांना 'काम दाखवण्यासाठी' भिवंडी महापालिकेने केलेला हा रस्ते सफाईचा खटाटोप स्थानिकांकडून टीकेचा विषय होत आहे.

---

शरद पवार यांच्या हस्ते आज विकासकामांचे उद्घाटन
ठाणे – कळवा आणि मुंब्रा परिसरातील विविध विकासकामांचे केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांच्या हस्ते आज उद्घाटन होणार आहे. मुंब्रा येथील रेतीबंदर उद्यानाचे उद्घाटन, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर समाज मंदिराचे भूमिपूजन, कौसा येथील पहिल्या 'हॉकर्स प्लाझा'चे उद्घाटन, बाबा फक्रुद्दीन शाह मार्गाचे नामकरण, मुंब्रा रेल्वे स्थानक सुशोभीकरणाचे लोकार्पण आदी कामांच्या कार्यक्रमात शरद पवार यांची प्रमुख उपस्थिती आहे.
कळवा स्थानकात लोकलने येणार
मुंब्रा येथील विकासकामांचे उद्घाटन केल्यानंतर कळवा येथील विकासकामांचे उद्घाटन करण्यासाठी ते लोकलने कळवा रेल्वे स्थानकात येणार आहेत. कळवा रेल्वे स्थानक सुशोभीकरणाचे लोकार्पण त्यानंतर नवीन कळवा प्रभाग समिती कार्यालयाचे उद्घाटन, नक्षत्र वन उद्यानाचे उद्घाटन, खारेगांव समाजमंदिराचे आणि खुल्या रंगमंचाचे उद्घाटन आणि ज्येष्ठ नागरिक भवनाचे भूमिपूजन पवार यांच्या हस्ते करण्यात येणार आहे.

उत्पादन शुल्कच्या अधिका-यास लाच घेताना अटक

एका बारचालकाकडून ३९ हजार रुपयांच्या लाच घेताना उत्पादन शुल्क विभागाच्या डोंबिवली कार्यालयातील दुय्यम निरीक्षकाला ठाणे लाचलुचपत प्रतिबंधक खात्याच्या पथकाने शनिवारी पकडले.

डोंबिवली - एका बारचालकाकडून ३९ हजार रुपयांच्या लाच घेताना उत्पादन शुल्क विभागाच्या डोंबिवली कार्यालयातील दुय्यम निरीक्षकाला ठाणे लाचलुचपत प्रतिबंधक खात्याच्या पथकाने शनिवारी पकडले. योगेश चव्हाण असे त्याचे नाव आहे. त्याला कल्याण न्यायालयाने बुधवापर्यंत पोलिस कोठडी सुनावली.
रमेश शेट्टी यांनी काही महिन्यांपूर्वी ७० लाख रुपयांमध्ये कल्याण पूर्व भागातील कोळसेवाडी परिसरातील विजनगर येथील राज बार अ‍ॅण्ड रेस्टॉरंट नावाचे बार खरेदी केले.
खरेदीची कागदपत्रे असतानाही परवाना नूतनीकरणाच्या नावाखाली डोंबिवली उत्पादन शुल्क विभागाचा दुय्यम निरीक्षक चव्हाण हा त्यांच्याकडे पैशाची मागणी करीत होता. १३ महिन्यांपूर्वी हे हॉटेल बांधण्यात आल्याने महिना तीन हजार रुपयेप्रमाणे ३९ हजारांची मागणी चव्हाण याने केली होती.
दुस-या व्यक्तीकडून शेट्टी यांनी हा बार खरेदी केला होता. त्यामुळे तो त्यांच्या नावावर हस्तांतर करण्यासाठी चव्हाण पैशांमुळे विलंब करत होता. शेट्टी यांनी याबाबत लाचलुचपत प्रतिबंधक खात्याकडे तक्रार केली. शुक्रवारी रात्री पोलिसांनी शेट्टी यांच्याकडून पैसे घेताना चव्हाण याला रंगेहाथ अटक केली.

व्यापा-यांकडून ठाणेकर पुन्हा वेठीस

एलबीटी' विरोधात शनिवारपासून पुन्हा बंद पुकारून व्यापा-यांनी ऐन लग्नसराईत ठाणेकरांना वेठीस धरले आहे.

दुकानदाराची मुलाखत

ठाणे - 'एलबीटी' विरोधात शनिवारपासून पुन्हा बंद पुकारून व्यापा-यांनी ऐन लग्नसराईत ठाणेकरांना वेठीस धरले आहे. 'बंद' असा फलक लावून व्यापा-यांनी आपला आडमुठेपणा कायम ठेवला.
शिवसेनेसह ४५ व्यापारी संघटनांनी या बंदला पाठिंबा दिला आहे. दरम्यान, मनसेने 'दुकान उघडा' आंदोलन सुरू केल्याने मनसे आणि व्यापारी यांच्यात अनेक ठिकाणी शाब्दिक चकमकी उडाल्या. त्यामुळे शहरात तणावाचे वातावरण होते.

ठाण्यातील श्रीनगर, वागळे इस्टेट, पाचपाखाडी, शिवाईनगर, वर्तकनगर आदी भागांत दुकाने उघडण्यासाठी मनसेचे कार्यकर्ते दुकानदाराची मुलाखत रस्त्यावर उतरले. दुकाने उघडली नाही, तर मनसे आपल्या पद्धतीने दुकाने उघडेल, असा दम दुकानदारांना दिला जात होता. व्यापा-यांचा बंद आणि मनसेचे दुकान उघडा आंदोलन यामुळे संपूर्ण शहरात तणावाचे वातावरण होते. दुकान बंद असल्याचा त्रास रहिवाशांना झाला.

किरकोळ व्यापा-यांना एलबीटीचा काहीही फरक पडणार नाही. मात्र, निव्वळ ग्राहकांची अडवणूक केली जात आहे, असा आरोप मनसेने केला आहे. दरम्यान, किसननगर येथे दुकान बंद करणाऱ्या आनंद अडसूळ या एका दुकानदाराची मनसेच्या कार्यकर्त्यांशी बाचाबाची झाली. पोलिसांनी त्याला अटक केली.

आजीवन बंदी?

आयपीएलमध्ये 'स्पॉटफिक्सिंग' केलेले तीन क्रिकेटपटू दोषी ठरल्यास आजीवन बंदीसह गुन्हा दाखल करण्यादृष्टीने बीसीसीआय पावले उचलत आहे.

चेन्नई - आयपीएलमध्ये 'स्पॉटफिक्सिंग' केलेले तीन क्रिकेटपटू दोषी ठरल्यास आजीवन बंदीसह गुन्हा दाखल करण्यादृष्टीने बीसीसीआय पावले उचलत आहे. फिक्सिंगला पायबंद घालण्यादृष्टीने रविवारी (१९ मे) होणा-या बीसीसीआयच्या कार्यकारी समितीच्या बैठकीत कठोर निर्णय अपेक्षित आहे.
आयपीएलमध्ये फिक्सिंगच्या दोन घटना उघडकीस आल्याने सहा वर्षाच्या टी-२० लीगसह बीसीसीआय अडचणीत आले आहे. क्रिकेटपटू दोषी ठरल्यास सर्वात कडक शिक्षा व्हावी, असे बीसीसीआयचे अध्यक्ष एन. श्रीनिवासन आणि आयपीएल अध्यक्ष राजीव शुक्ला यांना वाटत आहे. आरोप सिद्ध झाल्यास आणि परवानगी मिळाल्यास क्रिकेटपटूंवर गुन्हा दाखल करू, असे श्रीनिवासन यांनी म्हटले आहे.
दोषी क्रिकेटपटूंना झुकते माप दिले जाणार नाही. आयपीएलची प्रतिमा स्वच्छ ठेवण्यादृष्टीने सर्वतोपरी प्रयत्न केले जातील आणि वेळ पडल्यास ठोस निर्णय घेतले जातील, असे शुक्ला यांनी म्हटले आहे. फिक्सिंगचे प्रकार पुन्हा घडू नयेत, म्हणून दोषींवर आजीवन बंदी घालावी, असेही काहींना वाटते.  बीसीसीआयच्या भ्रष्टाचारविरोधी पथकाचे अध्यक्ष रवी सवानी हेही कार्यकारी समितीच्या बैठकीला उपस्थित राहणार असल्याचे समजते. 'स्पॉटफिक्सिंग' प्रकरणाचा प्राथमिक अहवाल देण्यासाठी भ्रष्टाचारविरोधी पथकाला ३० दिवसांचा कालावधी देण्यात आला आहे.

---

श्रीशांत आणि अंकितच्या लग्नाचे काय?
मुंबई : स्पॉटफिक्सिंग प्रकरणी पोलिस कोठडीत असलेले श्रीशांत आणि अंकित चव्हाणचा विवाह काही आठवडय़ांवर येऊन ठेपला आहे. मात्र दोघांचेही शुभमंगल वेळेत होणार का, असा प्रश्न त्यांच्या कुटुंबियांना सतावत आहे.
अंकितचे लग्न २ जूनला करण्याचे ठरले आहे. मात्र अंकितवरील 'स्पॉटफिक्सिंग'च्या आरोपानंतर प्रत्येक जण प्रचंड निराश आहे, असे त्याच्या भावाने सांगितले. श्रीशांतचेही लग्न ठरल्याचे त्याच्या कुटुंबियांनी म्हटले. ''श्रीशांतच्या भावी पत्नीचे नाव आम्ही उघड करणार नाही. मात्र ती केरळची नाही, इतकेच सांगू. दोन्ही कुटुंबे एकमेकांना भेटली. मात्र लग्नाची तारीख आम्ही निश्चित केली नव्हती. आता काय होईल, हे माहित नाही,'' असे श्रीशांतच्या कुटुंबातील एका सदस्याने सांगितले.

'प्ले ऑफ'साठी हैदराबादला संधी

आयपीएलमधील शेवटच्या लढतीत रविवारी (१९ मे) हैदराबाद सनरायझर्स घरच्या मैदानावर गतविजेता कोलकाता नाइट रायडर्सशी दोन हात करतील.

हैदराबाद - आयपीएलमधील शेवटच्या लढतीत रविवारी (१९ मे) हैदराबाद सनरायझर्स घरच्या मैदानावर गतविजेता कोलकाता नाइट रायडर्सशी दोन हात करतील.
शुक्रवारी झालेल्या लढतीत राजस्थान रॉयल्सना हरवणा-या यजमानांना विस्कळीत कोलकात्याला हरवून 'प्ले ऑफ'मधील स्थान नक्की करण्याची संधी आहे.
१५ सामन्यांत १८ गुण मिळवलेल्या सनरायझर्सना अंतिम चार संघात स्थान मिळवण्याची सर्वाधिक संधी आहे. त्यांच्यासह बंगळूरुमध्ये चौथ्या स्थानासाठी चुरस आहे. काल रात्री झालेल्या लढतीत बंगळूरु जिंकल्यास हैदराबादला आज मोठया फरकाने जिंकावे लागेल. मात्र बंगळूरु हरल्यास आजच्या लढतीला विशेष महत्त्व राहणार नाही. गतविजेत्या कोलकात्याने या मोसमात निराशा केली. १५ लढतींमध्ये त्यांना केवळ ६ सामने जिंकता आले. गंभीर आणि सहकाऱ्यांची खालावलेली कामगिरी पाहता हैदराबादचे पारडे जड वाटते.
प्रभावी गोलंदाजी हे सनराझर्सचे बलस्थान आहे. तेज गोलंदाज डेल स्टेन, फिरकीपटू अमित मिश्रा तसेच करन शर्मा, थिसरा परेरा आणि डॅरेन सॅमीने सातत्य दाखवले आहे. राजस्थानविरुद्ध त्याचीच प्रचिती आली. १३७ धावा फलकावर असूनही स्टेन, शर्मा, मिश्रा आणि परेराच्या प्रभावी गोलंदाजीमुळे प्रतिस्पर्ध्यांना ११३ धावांत गुंडाळून सहज विजय मिळवण्यात सनराझर्सना फार प्रयास पडले नाहीत. फलंदाजीत 'स्टार्स' नसले तरी शिखर धवन, हनुमा विहारी, बिपलब समंतराय, थिसरा परेराने चांगले योगदान दिले आहे. घरच्या मैदानावर खेळण्याचा फायदा यजमानांना मिळेल.
सातत्य राखण्यात आलेले अपयश कोलकात्याच्या खराब कामगिरीचे प्रमुख कारण आहे. कर्णधार गंभीर, ज्याक कॅलिस, युसुफ पठाण, रायन टेन डोएशाते, लक्ष्मीपथी बालाजी असे प्रसिद्ध क्रिकेटपटू असूनही गतविजेत्यांना सर्व आघाडय़ांवर अपयश आले. मात्र अपयश मागे टाकताना हैदराबादला हरवून स्पर्धेचा शेवट गोड करण्याची कोलकात्याला आहे.
वेळ : रा. ८ वा. थेट प्रक्षेपण : सेट मॅक्सवर.
शेवटचे स्थान टाळण्यासाठी पुणे, दिल्लीची धडपड
पुणे : रविवारी होणा-या पहिल्या लढतीत पुणे वॉरियर्स घरच्या मैदानावर दिल्ली डेअरडेव्हिल्सशी झुंजतील. गुणतालिकेत दोन्ही संघ 'तळाला' असल्याने या लढतीला अजिबात महत्त्व नाही. दिल्ली आठव्या आणि पुणे नवव्या स्थानी आहे. मोसमातील शेवटची लढत खेळणारा यजमान पुणे संघ विजय मिळवून शेवटचे स्थान टाळण्याचा प्रयत्न करेल.
वेळ : सायं. ४ वा. थेट प्रक्षेपण : सेट मॅक्सवर.

१६ उपकरप्राप्त इमारती अतिधोकादायक

मुंबई शहरातील जुन्या मोडकळीस आलेल्या उपकरप्राप्त इमारतींपैकी १६ इमारती अतिधोकादायक असल्याचे 'म्हाडा'ने शनिवारी जाहीर केले.

संग्रहित छायाचित्र
मुंबई - मुंबई शहरातील जुन्या मोडकळीस आलेल्या उपकरप्राप्त इमारतींपैकी १६ इमारती अतिधोकादायक असल्याचे 'म्हाडा'ने शनिवारी जाहीर केले. यात गेल्या वर्षीच्या यादीतील १२ पैकी ९ इमारतींचा समावेश असून, त्यात एकूण ६८३ रहिवासी राहत आहेत.
या रहिवाशांना म्हाडाकडून पर्यायी जागा दिल्या जाणार आहेत. 'म्हाडा'च्या इमारत दुरुस्ती व पुनर्रचना मंडळाकडून दरवर्षी पावसाळ्यापूर्वी धोकादायक इमारतींची यादी जाहीर केली जाते. गेल्या वर्षी १२ इमारती अतिधोकादायक म्हणून जाहीर करण्यात आल्या होत्या. तर यंदा १६ इमारती अतिधोकादायक म्हणून जाहीर झाल्या आहेत. त्यात ४७८ निवासी व २०५ अनिवासी, असे एकूण ६८३ रहिवासी वास्तव्य करत आहेत.
या इमारतींपैकी दोन इमारतींना पुनर्विकासासाठी ना-हरकत प्रमाणपत्र देण्यात आले आहे. अतिधोकादायक इमारतींत रहिवाशांनी राहणे धोक्याचे असल्याने त्यांनी त्वरित जागा खाली कराव्यात, यासाठी 'म्हाडा'कडून त्यांना तातडीने नोटिसा पाठवण्यात येत आहेत. या रहिवाशांची संक्रमण शिबिरात पर्यायी व्यवस्था करण्याचे नियोजन 'म्हाडा'तर्फे करण्यात येणार आहे. सध्या धारावीत ४०० संक्रमण गाळे उपलब्ध आहेत, असे इमारत दुरुस्ती व पुनर्रचना मंडळाचे मुख्य अधिकारी मोहन ठोंबरे यांनी सांगितले.
अतिधोकादायक इमारती खाली करून रहिवाशांनी पुनर्विकासासाठी सहकार्य करावे, असे आवाहनही त्यांनी केले. गेल्या वर्षीच्या अतिधोकादायक यादीतील बोटावाला चाळ 'सी' व 'डी' या दोन इमारतींच्या पुनर्विकासासाठी सरकारने मान्यता दिली आहे. रहिवासी इमारत खाली करण्यास तयार झाल्याने त्यातील १८६ पैकी १७९ रहिवाशांची विकासामार्फत पर्यायी व्यवस्था करण्यात आली आहे.
अतिधोकादायक उपकर इमारती
१४४, एम. जी. रोड, एक्स्प्लेनेड मेन्शन
९२, ९४ घोघारी मोहल्ला
२४, कुंभार तुकडा लेन गोवर्धन निवास
६, भंडारवाडा क्रॉस लेन
१२२, खेतवाडी बँकरोड
३१-३३, डॉ. देशमुख लेन
३१, सी व ३३, ए. आर. रांगणेकर मार्ग व १९ पुरंदरे मार्ग, गिरगाव
२९९, सी, बोटावाला चाळ, रामभाऊ भोगले मार्ग
२९९, डी, बोटावाला चाळ
२३६, डी, मौलाना आझाद रोड(अहमद बिल्डिंग)
७५, मानाजी राहुजी रोड आणि कामाठीपुरा दुसरी गल्ली
२४१,२४३, मौलाना आझाद रोड,(कांचवाला बिल्डिंग)
३८ ई, जव्हेरी भवन, परळ गाव
३८ फ, जव्हेरी भवन, परळ गाव
२२५ एच, तुळशीदास खिमजी बिल्डिंग, झकेरिया बंदर, कॉटन ग्रीन
५६, ५८ बी, ५८ सी, ६०-६२ मोतीराम दयाराम चाळ, सीताराम जाधव मार्ग

रहिवाशांचा जीव टांगणीलाच!

'नेमेचि येतो पावसाळा' या उक्तीप्रमाणे दरवर्षी पावसाळ्यापूर्वी 'म्हाडा'कडून अतिधोकादायक इमारती जाहीर केल्या जातात. मात्र, अशा इमारतींचा पुनर्विकास होत नसल्याने त्यातील रहिवासी जीव मुठीत घेऊन राहत आहेत.

मुंबई - 'नेमेचि येतो पावसाळा' या उक्तीप्रमाणे दरवर्षी पावसाळ्यापूर्वी 'म्हाडा'कडून अतिधोकादायक इमारती जाहीर केल्या जातात. मात्र, अशा इमारतींचा पुनर्विकास होत नसल्याने त्यातील रहिवासी जीव मुठीत घेऊन राहत आहेत. 'म्हाडा'कडे कृती आराखडाच (अ‍ॅक्शन प्लॅन) नसल्याने अशा इमारतींचा पुनर्विकास रखडत असल्याचे स्पष्ट झाले आहे.
अतिधोकादायक इमारत जाहीर झाल्यावर त्या खाली करण्यासाठी 'म्हाडा' रहिवाशांना नोटिसा पाठवते. मात्र, काही रहिवासी इमारत खाली करण्यास तयार होत नाहीत. त्यामुळेच पुनर्विकास रखडत असल्याचे 'म्हाडा'कडून सांगितले जात आहे. मात्र, नियमानुसार इमारत खाली न करणा-या रहिवाशांना कायद्याचा बडगा दाखवून त्या खाली करण्यासाठी 'म्हाडा'कडे कृती आराखडाच नाही.
इमारत खाली करण्यापूर्वी पुनर्विकास कधी होणार, विकासक कोण, पुनर्विकास कसा होणार, करारामध्ये रहिवाशांचा फायदा किती, पुनर्विकासादरम्यान पर्यायी जागा कुठे आदी रहिवाशांच्या अपेक्षा असतात. मात्र, त्या पूर्ण होत नसल्याने, शिवाय इतरही काही कारणे असल्याने रहिवासी तात्काळ पुनर्विकासासाठी तयार होत नाहीत. पुनर्विकास रखडण्याची ही कारणे म्हाडाकडून सांगितली जातात.
मात्र, कधीही कोसळू शकणा-या इमारतींत राहणे धोकादायक आहे. परंतु, अशा इमारतींतील रहिवाशांना नियमानुसार तात्काळ स्थलांतरित करण्यासाठी 'म्हाडा'कडून प्रयत्न होत नाहीत. त्यामुळे दरवर्षी पावसाळा जवळ आला की धोकादायक इमारतींची यादी 'म्हाडा'कडून जाहीर केली जाते. मात्र, इमारत खाली करण्यासाठी 'म्हाडा'कडे कृती आराखडाच नसल्याने पुनर्विकासाचे भिजत घोंगडे वर्षानुवर्षे कायम असल्याचे स्पष्ट होत आहे.
केवळ ५३० इमारतींचा पुनर्विकास
मुंबईत जुन्या व मोडकळीस आलेल्या सुमारे १९ हजार उपकर इमारती आहेत. परंतु, त्यापैकी आतापर्यंत फक्त सुमारे ५३० इमारतींचाच पुनर्विकास झाला आहे. ना-हरकत प्रमाणपत्र मिळाल्यापासून ३० महिन्यांच्या आत विकासकांनी इमारतींचा पुनर्विकास करावा, असा नियम आहे. मात्र, १५ ते २० वर्षे इमारतींचा पुनर्विकासच होत नाही. त्यामुळे रहिवाशांना मूळ इमारत सोडून पर्यायी जागेत नव्या घराची प्रतीक्षा करावी लागते. इमारतींचा पुनर्विकास करण्यास दिरंगाई करणा-या विकासकांवर कारवाई होत नाही.
अतिधोकादायक इमारत खाली करण्यास रहिवासी तयार होत नाहीत. त्यामुळे पुनर्विकास रखडतो. रहिवाशांनी तातडीने इमारत खाली करावी, यासाठी ठोस नियम हवा. याबाबत मुख्यमंत्री पृथ्वीराज चव्हाण यांना पत्र पाठवले आहे. कृती आराखडा लवकरात लवकर तयार व्हावा, यासाठी दुरुस्ती व पुनर्रचना मंडळाकडून पाठपुरावा करण्यात येईल.
- प्रसाद लाड, सभापती, इमारत दुरुस्ती व पुनर्रचना मंडळ

स्पॉट फिक्सिंगच्या तपासासाठी बीसीसीआयकडून समिती नियुक्त-रवी सवानी चौकशी करणा-या टीमचे आयुक्त- समितीमध्ये वाय.पी.सिंह, रवी शास्त्री यांचा समावेश-आयपीएलमधील प्रत्येक संघाच भ्रष्टाचार विरोधी पथक- राजस्थान रॉयल्स आरोपी क्रिकेटपटूंविरोधात गुन्हा दाखल करणार

स्पॉट फिक्सिंगच्या तपासासाठी बीसीसीआयकडून समिती नियुक्त-रवी सवानी चौकशी करणा-या टीमचे आयुक्त- समितीमध्ये वाय.पी.सिंह, रवी शास्त्री यांचा समावेश-आयपीएलमधील प्रत्येक संघाच भ्रष्टाचार विरोधी पथक- राजस्थान रॉयल्स आरोपी क्रिकेटपटूंविरोधात गुन्हा दाखल करणार

बुकींना रोखू शकत नाही – बीसीसीआय

आयपीएलला स्पॉट फिक्सिंगचा कलंक लागल्याने खडबडून जाग आलेल्या बीसीसीआयने या प्रकरणाची गंभीर दखल घेतली आहे.

चेन्नई - आयपीएलला स्पॉट फिक्सिंगचा कलंक लागल्याने खडबडून जाग आलेल्या बीसीसीआयने या प्रकरणाची गंभीर दखल घेतली आहे.
आरोपी क्रिकेटपटूंवर आजन्म बंदी घालण्याचे टोकाचे पाऊल बीसीसीआयने तातडीने उचलले नसले तरी, आयपीएलला अधिक पारदर्शक बनवण्यासाठी काही महत्वाचे निर्णय घेतले आहेत.  आयपीएलमध्ये घडलेल्या स्पॉट फिक्सिंग प्रकरणाच्या चौकशीसाठी बीसीसीआयने एक समिती नियुक्ती केली आहे.
रवी सवानी यांची या समितीच्या आयुक्तपदी नियुक्ती करण्यात आली आहे. या समितीमध्ये रवी शास्त्री, वाय.पी.सिंह यांचाही समावेश करण्यात आला आहे. समितीचा तपास अहवाल मिळाल्यानंतर बीसीसीआय आरोपी क्रिकेटपटूंवर कारवाईचा बडगा उगारेल.  तसेच खेळातील बुकींच्या सहभागावर आम्ही नियंत्रण ठेऊ शकत नाही असेही बीसीसीआयने सांगितले.
त्याचप्रमाणे लोकांची फसवणूक करणा-या या क्रिकेटपटूंविरोधात राजस्थान रॉयल्स गुन्हा दाखल करेल असे बीसीसीआयने सांगितले. आयपीएलमधील फिक्सिंग रोखण्यासाठी बीसीसीआयने प्रत्येक संघासाठी भ्रष्टाचार विरोधी पथक स्थापन करण्याची घोषणा केली आहे. बीसीसीआयच्या रविवारी चेन्नईत झालेल्या बैठकीत हे निर्णय घेण्यात आले.

"अश्लीलतेला विरोध"

हिंदी आणि भोजपूरी चित्रपटातील अश्लीलतेविरोधात पाटण्यात आंदोलन करणारे बिहार युथ ब्रिगेडचे कार्यकर्ते.

"रेती उपसा"

श्रीनगरमध्ये झेलम नदीत बोटीवरुन सुरु असलेला रेती उपसा

"आगीशी सामना"

नवी दिल्लीत निझामुद्दीन रेल्वे स्टेशनजवळील फर्निचर बाजाराला लागलेली आग विझविणारे अग्निशमन दलाचे जवान.

"स्पॉटफिक्सिंगचा निषेध"

अलहाबादमध्ये आयपीएलमधील स्पॉट फिक्सिंग विरोधात निदर्शने करणारे आंदोलक

"कासवाचे पिल्लू"

आसाममधील मुशालपूरमध्ये कासवाचे दुर्मिळ पिल्लू सापडले.

आयपीएल LIVE पुण्याची प्रथम फलंदाजी

आयपीएलमधील आव्हान संपुष्टात आलेल्या पुणे वॉरियर्स आणि दिल्ली डेअरडेव्हिल्समध्ये रविवारी पहिला सामना होत आहे.

पुणे – आयपीएलमधील आव्हान संपुष्टात आलेल्या पुणे वॉरियर्स आणि दिल्ली डेअरडेव्हिल्समध्ये रविवारी पहिला सामना होत आहे. पुण्याच्या घरच्या मैदानावर हा सामना असून, पुण्याने नाणेफेक जिंकून प्रथम फलंदाजी करण्याचा निर्णय घेतला आहे.

यंदाच्या हंगामामध्ये दोन्ही संघांनी अत्यंत सुमार कामगिरी केली आहे. गुणतालिकेत शेवटचे स्थान टाळण्यापुरता दोन्ही संघांसाठी हा सामना महत्वाचा आहे. दिल्ली आठव्या तर पुणे नवव्या स्थानावर आहे. दोन्ही संघाचा हा शेवटचा सामना आहे.

केकियांग यांची भारत भेट..

चीनचे पंतप्रधान ली केकियांग हे तीन दिवसांच्या भारत भेटीवर आले आहेत.

तहानलेला सिंह…

सोलापूर येथील प्राणी संग्रहालयात तहानलेल्या सिंहाला पाईपद्वारे पाणी पाजताना…

आरोनचे अर्धशतक…

पुणे वॉरियर्सचा फलंदाज आरोन याने पुण्यात दिल्ली डेअरडेविल्स विरोधात खेळताना अर्धशतक झळकवले.

इम्रान खान यांच्या पक्षाच्या महिला नेत्याची हत्या

माजी क्रिकेटपटू आणि राजकारणी इम्रान खान यांच्या तेहरिक-ए-इन्साफ पक्षाच्या संस्थापक सदस्य जहरा शाहीद हुसैन यांची गोळ्या घालून हत्या करण्यात आली.

कराची- माजी क्रिकेटपटू आणि राजकारणी इम्रान खान यांच्या तेहरिक-ए-इन्साफ पक्षाच्या संस्थापक सदस्य जहरा शाहीद हुसैन यांची गोळ्या घालून हत्या करण्यात आली.
जहरा शाहीद हुसैन (६०) या तेहरिक-ए-इन्साफ पक्षाच्या सिंध प्रांताच्या उपाध्यक्ष होत्या. कराचीतील डिफेन्स फेज-४ येथे त्यांचे निवासस्थान आहे. शनिवारी रात्रीच्या सुमारास दोन अज्ञात व्यक्तींनी केलेल्या गोळीबारात त्या जबर जखमी झाल्या होत्या. त्यांना रुग्णालयात दाखल केले होते. तेथे उपचारादरम्यान त्यांचा मृत्यू झाल्याचे डॉक्‍टरांनी सांगितले.
त्यांच्या हत्येमागचे नेमके कारण अद्याप समजू शकले नाही.

पंतप्रधान सादर करणार 'संपुआ-२'चे प्रगतीपुस्तक

'संपुआ-२' सरकारला चार वर्षे पूर्ण झाल्यानिमित्त पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग हे सरकारच्या कामगिरीचे प्रगतीपुस्तक सादर करणार आहेत.

नवी दिल्ली- 'संयुक्त पुरोगामी आघाडी-२' सरकारला चार वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्यानिमित्त पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग हे सरकारच्या कामगिरीचे प्रगतीपुस्तक २२ मे रोजी सादर करणार आहेत.
रोख अनुदान हस्तांतरण व रिटेल क्षेत्रात थेट परकीय गुंतवणुकीला परवानगी आदी निर्णयांची माहिती त्यात असण्याची शक्यता आहे.
'संपुआ-२' सरकारला चार वर्षे पूर्ण झाल्यानिमित्त आयोजित करण्यात आलेल्या समारंभाला कॉँग्रेस अध्यक्षा सोनिया गांधी व अन्य वरिष्ठ नेते उपस्थित राहणार आहे.
पुढील वर्षी लोकसभा निवडणूक असल्याने बहुप्रतिष्ठीत अन्न सुरक्षा कायदा व भूसंपादन विधेयक मंजूर करण्यावर सरकारचा भर राहणार आहे.

बीडजवळ अपघातात ६ वारक-यांचा मृत्यू

पंढरपूरला वैष्णव मेळाव्याला जाणा-या टेम्पोला झालेल्या अपघातात सहा वारकरी ठार झाले, तर अन्य ३० जण जखमी झाले.

बीड- पंढरपूर येथे आयोजित केलेल्या वैष्णव मेळाव्याला जाणा-या टेम्पोला झालेल्या अपघातात सहा वारकरी ठार झाले, तर ३० जण जखमी झाले. त्यापैकी १० जणांची प्रकृती गंभीर आहे. बीड जिल्ह्यातील येवलवाडी गावाजवळ रविवारी सकाळी सात वाजता हा अपघात झाला.
पाटोदा तालुक्यातील धनगरजवळका येथील ३६ वारकरी टेम्पोने पंढरपूरला जात होते. सकाळी येवलवाडी काटय़ाजवळ त्यांच्या टेम्पोने समोरून येणा-या मोटरसायकलला धडक दिली. या अपघातानंतर टेम्पोने तीन पलट्या खाल्ल्या. यात पारूबाई करणे (६०), राधाकिशन साबळे (५५), नवनाथ पवळ (६५), साहेबराव दळवी (६९), रावसाहेब ढवळे (५५) आणि मोटरसायकलवरील सागर रोकडे (१३) हे वारकरी ठार झाले, तर ३० जण जखमी झाले. जखमींना नगर जिल्ह्यातील जामखेड आणि बीड येथील जिल्हा रुग्णालयात उपचार सुरू आहेत.

प्रहार बातम्या- १९ मे २०१३

नमस्कार प्रहार बातम्यामध्ये आपलं स्वागत…

» »ठाण्यात 'एलबीटी'विरोधातील बंद तूर्तास मागे
» » » ऐकण्यासाठी येथे क्लिक करा… 

द्रुतगती मार्गावर अपघातात दोन ठार

मुंबई-पुणे द्रुतगती मार्गावर कामशेत बोगद्याजवळ रविवारी मारुती कार आणि बोलेरो यांच्यात झालेल्या अपघातात दोन प्रवाशांचा मृत्यू झाला.

पुणे- मुंबई-पुणे द्रुतगती मार्गावर कामशेत बोगद्याजवळ रविवारी मारुती कार आणि बोलेरो यांच्यात झालेल्या अपघातात दोन प्रवाशांचा मृत्यू झाला, तर सात जण जखमी झाले.
नितीन चव्हाण (४५) आणि संदीप थोरात (४५) ही मृत प्रवाशांची नावे असून, दोघेही कराड येथील रहिवासी होते. या अपघातातील जखमींना निगडी येथील रुग्णालयामध्ये दाखल करण्यात आले आहे.

कोकणी कलाविष्काराने मुंबईकरांना जिंकले

'महाराष्ट्र कलानिधी'निर्मित आणि 'प्रहार'ने आयोजित केलेल्या 'रंगारंग-२०१३' कार्यक्रमाने मुंबईतील कलाप्रेमींना जिंकले.

मुलुंडच्या कालिदास नाटय़गृहात आयोजित करण्यात आलेल्या 'रंगारंग २०१३' या कार्यक्रमाच्या समारोपाप्रसंगी खासदार डॉ. निलेश राणे यांच्या हस्ते रत्नागिरी-सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील कलावंतांचा गौरव करण्यात आला. मुंबई- 'महाराष्ट्र कलानिधी'निर्मित आणि 'प्रहार'ने आयोजित केलेल्या 'रंगारंग-२०१३' हा लोककलांचा महोत्सव रविवारी मुलुंडच्या कालिदास नाटय़गृहात रंगला. यात सादर झालेल्या वेगवेगळ्या कोकणी कलाविष्कारांनी मुंबईतील कलाप्रेमींना जिंकले. दिवसभर चाललेल्या सोहळ्यासाठी कालिदास नाट्यगृहात रसिकांनी तुडुंब गर्दी केली होती. कलावंतांच्या सादरीकरणावर उत्स्फूर्त दाद देत टाळ्यांचा कडकडाटात हा सोहळा रंगला होता.
रत्नागिरी-सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोककलावंतांचा विशेष सत्कार खासदार डॉ. निलेश राणे यांच्या हस्ते या सोहळ्याच्या समारोपप्रसंगी करण्यात आला आणि नाटय़गृहातील रसिकांनी या कलावंतांच्या सन्मानार्थ टाळ्यांचा वर्षाव केला. या वेळी बोलताना डॉ. निलेश राणे म्हणाले, कोकणात मोठय़ा प्रमाणात लोककलेचा वारसा जपला जातो. ही कला कोकणात सर्वाधिक वृद्धिंगत झाली. या लोककलांना आणि लोककलावंतांना व्यासपीठ उपलब्ध करून देण्याचे काम 'रंगारंग'च्या माध्यमातून 'प्रहार'ने केले आहे. 'प्रहार'च्या माध्यमातून एक पिढी घडण्याबरोबरच समाजप्रबोधन होण्याच्या उद्देशाने अशा कार्यक्रमांचे आयोजन केले जात आहे. कोकणात नमन ही कला सादर करणारे अनेक कलावंत आहेत. वर्षानुवर्षे नि:स्वार्थपणे या कलेचे जतन करत आहेत. या कलावंतांना ओळख देण्याचा प्रयत्न या लोककला महोत्सवाच्या माध्यमातून देण्याचा हा प्रयत्न असल्याचे डॉ. निलेश राणे यांनी सांगितले.

महाराष्ट्र कलानिधीचे अध्यक्ष नितेश राणे यांच्या हस्ते रविवारी सकाळी 'रंगारंग २०१३'चे उद्घाटन झाले. या वेळी महाराष्ट्र कलानिधीचे सचिव अनंत पणशीकर, चित्रपट निर्माते विजू पटेल, 'प्रहार'चे संपादक महेश म्हात्रे आदी मान्यवर उपस्थित होते. या महोत्सवाचे उद्घाटन सकाळी महाराष्ट्र कलानिधीचे अध्यक्ष नितेश राणे, 'प्रहार'चे संपादक महेश म्हात्रे, रत्नागिरी-सिंधुदुर्ग आवृत्तीचे कार्यकारी संपादक शशिकांत सावंत, रत्नागिरी आवृत्तीचे निवासी संपादक मनोज मुळ्ये, महाराष्ट्र कलानिधीचे सचिव अनंत पणशीकर, चित्रपट निर्माते विजू पटेल, उद्योजक दीपक सांडव, गौरीशंकर खोत, प्रभानंद रावराणे, राणे प्रकाशनचे व्यवस्थापकीय संचालक मनीष राणे यांच्या उपस्थितीत झाले. त्यानंतर झालेल्या विविध लोककलांना रसिकांनी उत्तुंग दाद आणि टाळ्यांचा प्रतिसाद देत हा महोत्सव साजरा केला.

'एलबीटी'विरोधातील बंद मागे घेण्याची शक्यता

'एलबीटी'विरोधात व्यापा-यांनी पुकारलेल्या बंदच्या पार्श्वभूमीवर सोमवारी फामची महत्त्वपूर्ण बैठक होणार आहे.

मुंबई- स्थानिक स्वराज्य संस्था कराविरोधात (एलबीटी) व्यापा-यांनी पुकारलेल्या बंदच्या पार्श्वभूमीवर सोमवारी फामची महत्त्वपूर्ण बैठक होणार आहे. या बैठकीत बंद मागे घ्यायचा की नाही याचा निर्णय होणार असल्याची माहिती फामचे अध्यक्ष मोहन गुरनानी यांनी दिली. गुरनानी यांच्या नेतृत्वाखाली रविवारी व्यापा-यांनी केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांची भेट घेतली. या भेटीत पवार यांनी बंद मागे घ्यावा, अशी विनंती व्यापा-यांना केली. त्याशिवाय एलबीटीबाबत २४ मे रोजी मुख्यमंत्र्यांशी चर्चा करणार असल्याचे आश्वासनही पवार यांनी या वेळी फामच्या प्रतिनिधी मंडळाला दिले.
दरम्यान, एलबीटी बंदचा फटका स्कूलबस मालकांनाही बसला आहे. बसच्या देखरेखीसाठी लागणा-या वस्तूंची दुकाने बंद आहेत, गॅरेज बंद आहेत. त्यामुळे स्कूलबसचे कोणतेही काम करता येत नसल्याचे स्कूलबस ओनर्स असोसिएशनचे अध्यक्ष अनिल गर्ग यांनी सांगितले. त्यामुळे स्कूलबसच्या कामासाठी वाढीव दोन आठवडे लागणार असून त्याची परवानगी शाळांनी द्यावी, अशी मागणी त्यांनी केली आहे.
ठाण्यातील बंद तूर्तास मागे
केंद्रीय कृषिमंत्री शरद पवार यांनी दिलेल्या आश्वासनानंतर स्थानिक स्वाराज्य संस्था कराविरोधात (एलबीटी) आंदोलन करणा-या व्यापा-यांनी तूर्तास बंद मागे घेण्याचा निर्णय घेतला आहे. एलबीटी रद्द करण्याच्या मागणीसाठी ठाण्यातील सुमारे ४० व्यापारी संघटनांच्या पदाधिका-यांनी रविवारी पवार यांची भेट घेतली. राज्य सरकारसोबत एलबीटीप्रश्नी चर्चा करून समाधानकारक तोडगा काढणार आहे, असे आश्वासन पवार यांनी व्यापा-यांना दिले.

कल्याण-डोंबिवलीसाठी 'व्हिजन २०५०'

कल्याण-डोंबिवली शहर विकासासाठी मनसेने पुढाकार घेतला असून, रचना संसदेच्या ४० वास्तुविशारद आणि शहरातील ६० विविध क्षेत्रांतील तज्ज्ञ मंडळींचे मार्गदर्शन घेऊन 'व्हिजन २०५०'पर्यंतचा विकास आराखडा तयार करण्याचे काम मनसेने हाती घेतले आहे.

कल्याण- कल्याण-डोंबिवली शहर विकासासाठी मनसेने पुढाकार घेतला असून, रचना संसदेच्या ४० वास्तुविशारद आणि शहरातील ६० विविध क्षेत्रांतील तज्ज्ञ मंडळींचे मार्गदर्शन घेऊन 'व्हिजन २०५०'पर्यंतचा विकास आराखडा तयार करण्याचे काम मनसेने हाती घेतले आहे. हा आराखडा २०१३ अखेर पर्यंत पालिका आयुक्त व राज्य सरकारकडे सादर करणार आहे.
कल्याण-डोंबिवली शहराचा विकास आराखडा १९९६ साली तयार करण्यात आला. मात्र या आराखडयास अंतिम मंजुरी मिळालेली नाही. गाव नकाशाच्या छायांकित प्रतीवर विकास आराखडा तयार करण्यात आल्याने विकास आराखडयाचे मोजमाप चुकले होते. त्यामुळे मोकळया जागा कमी असणे, अरुंद रस्ते या समस्येला नागरिकांना तोंड द्यावे लागत आहे. महाराष्ट्राच्या विकासाची ब्लू प्रिंट तयार असल्याचे सांगत असतानाच कल्याण-डोंबिवली शहर आदर्श बनवण्यासाठी मनसेचे अध्यक्ष राज ठाकरे स्वत: लक्ष देऊन आहेत. त्यांच्याच मार्गदर्शनाखाली मनसेचे विरोधी पक्षनेते मंदार हळबे मनसेच्या पदाधिका-यांना बरोबर घेऊन सुंदर शहर बनवण्यासाठी कामाला लागले आहेत. शहराच्या विकासाला किती वाव आहे, शहर विकासाच्या क्षमता किती आहेत, तसेच पुढील ५० वर्षातील शहराच्या गरजा लक्षात घेऊन हा विकास आराखडा तयार करण्यात येणार आहे. कल्याण-डोंबिवलीत बहुतांश चाकरमणी वर्ग आहे. शहरातील नागरिकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून दिल्यास शहराच्या विकासासाठी त्याचा फायदा होतो. त्यामुळे शहरात विमानतळाची सोय, आयटी पार्क, मोनो रेल, जलवाहतुकीचा पर्याय, तसेच केंद्र सरकारच्या रेल्वे मंत्रालयाने हाती घेतलेल्या डेडिकेट फ्रेट कॉरिडॉर प्रकल्पाचा विचार करून विकास आराखडा तयार केला जाणार आहे. महापालिका २०१६ चा आराखडा तयार करणार असून, पालिकेला अभ्यासासाठी हा आराखडा उपयोगी ठरणार आहे. पालिका व राज्य सरकारने मनसेने तयार केलेला आराखडा पुढे चालवावा, असा आग्रह नाही, मात्र डाक्युमेंटरी म्हणून पालिकेला उपयोगी ठरू शकतो, असे हळबे यांनी सांगितले.